Таасбаҕалар

Таасбаҕалар (лат. Testudines) диэн сыыллааччы биир аймаҕа. Таасбаҕалар сүрүн уратылара диэн көхсүлэригэр кытаанах хаххалаахтар. Таасбаҕа хаххата икки сорохтон турар - карапакс (көҕүс) уонна пластрон (ис). Таасбаҕа хаххата ойоҕос уҥуохтарыттан сайдан үөскээбитэ. Куттал буоллаҕына таасбаҕа хаххатын иһигэр төбөтүн, кутуругун, атахтарын ньыхарынан саһан хаалар. Таасбаҕалар Сир биир былыргы харамайдара буолаллар. 220 мөлүйүөн сыллааҕыта үөскээбиттэрэ. Таасбаҕалар икки сүрүн бөлөххө арахсаллар - Pleurodira (туора моойдоох таасбаҕалар) уонна Cryptodira (хорҕо моойдоох таасбаҕалар). Урут таасбаҕалары анапсидтарга киллэрэллэр этэ, аныгы генетика чинчийиилэрэ таасбаҕалар диапсидтар буолалларын көрдөрбүттэрэ. Билигин 360 таасбаҕа көрүҥэ баар. Таасбаҕалар Антарктикаттан ураты бары континеннарга бааллар. Кураанах сиргэ, ньулуун уонна туустаах ууга үөскүүллэр. Аһыылларынан адьырҕа уонна от сиэччи көрүҥнэр бааллар. Кураанах сиргэ ууһууллар уонна сымыыттыыллар. Сылга хаста да сымыыттыахтарын сөп. Таасбаҕалар уһун олохтоохтор, сорохторо 150 сылга дылы олоруохтарын сөп. Таасбаҕалар кээмэйдэринэн алыс араастар. Ордук улахан көрүҥ - тириилээх таасбаҕа (Dermochelys coriacea), кини муҥутуур устата 2,6 метр, ыйааһына 916 кг. Ордук кыра көрүҥ - Кап эбирдээх таасбаҕата (Homopus signatus). Тыһытын устата 11 см, ыйааһына 241 г. Атыырын устата 9,7 см, ыйааһына 124 г.

Аата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Былыргы түүрүк тыла: Тасбаҕа (Tasbağa)
Кыргыстыы: Ташбака
Казахтыы: Тасбақа
Узбектыы: Toshbaqa

Классификацията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Testudines аймах – Таасбаҕалар
- Paracryptodira алын аймах (эстибит) †
- Cryptodira алын аймах – хорҕо моойдоох таасбаҕалар
  - - Chelydridae кэргэн – кайман таасбаҕалар
    - Meiolaniidae кэргэн (эстибит) †
  - Chelonioidea сүдү кэргэн – туустаах уу таасбаҕалара
    - Protostegidae кэргэн (эстибит) †
    - Thalassemyidae кэргэн (эстибит) †
    - Toxochelyidae кэргэн (эстибит) †
    - Cheloniidae кэргэн – байҕал таасбаҕалара
    - Dermochelyidae кэргэн – тириилээх таасбаҕалар
  - Kinosternoidea сүдү кэргэн
    - Dermatemydidae кэргэн – Мексика таасбаҕалара
    - Kinosternidae кэргэн – былыык таасбаҕалара
    - Platysternidae кэргэн – улахан төбөлөөх таасбаҕалар
  - Testudinoidea сүдү кэргэн
    - Haichemydidae кэргэн (эстибит) †
    - Sinochelyidae кэргэн (эстибит) †
    - Lindholmemydidae кэргэн (эстибит) †
    - Emydidae кэргэн – ньулуун уу таасбаҕалара
    - Geoemydidae кэргэн – Азия ньулуун уу таасбаҕалара
    - Testudinidae кэргэн – курулук таасбаҕалар
  - Trionychoidea сүдү кэргэн
    - Adocidae кэргэн (эстибит) †
    - Carettochelyidae кэргэн – икки тыҥырахтаах таасбаҕалар
    - Trionychidae кэргэн – үс тыҥырахтаах таасбаҕалар
- Pleurodira алын аймах – туора моойдоох таасбаҕалар
  - - Proterochersidae кэргэн (эстибит) †
    - Chelidae кэргэн – моҕой моойдоох таасбаҕалар
    - Araripemydidae кэргэн (эстибит) †
  - Pelomedusoidea сүдү кэргэн
    - Pelomedusidae кэргэн – пеломедуза таасбаҕалар
    - Bothremydidae кэргэн (эстибит) †
    - Podocnemididae кэргэн – Мадагаскар уонна Америка туора моойдоох таасбаҕалара

Таасбаҕа итэҕэлгэ, үгэскэ, фольклорга[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Таасбаҕа киһи ойуулаабыт биир былыргы бэлиэтэ буолар.
Таасбаҕа ситиһии, чэгиэн, уһун олох, бигэ турук, тулуур, мындыр өй бэлиэтэ.
Таасбаҕа халлаан сурумун бэлиэтэ.
Таасбаҕа үлэ-хамнас ымыыта.
Былыргы Индия, Кытай, Америка дойҕохторо кэпсииллэринэн хаптаҕай Сир үс сэлии көхсүгэр сытар, онтон ол сэлиилэр сүүнэ таасбаҕа көхсүгэр тураллар.
Америка – таасбаҕа дьахтар эрчимин кытта ситимнээх.
Африка – таасбаҕа дьахтар ууһамтаҕайын бэлиэтэ.
Индия – таасбаҕа Сир айааччытын сирэйдэниитэ буолар.
Кытай – таасбаҕа аан дойдуну көхсүгэр уйунар. Таасбаҕа ууһамтаҕай, тулуур, тыынымтаҕай, өн бэлиэлэрэ буолар. Кытайдар таасбаҕа хаххатыттан быһыллыбыт тахтайдарынан инникини билгэлииллэр.
Полинезия – таасбаҕа ууһамтаҕай уонна уһун олох бэлиэтэ.
Дьоппуон – таасбаҕа уһун олох уонна баай бэлиэтэ. Таасбаҕаны көрдөххүнэ 10 мыҥ сыл тухары дьоллоноҕун.
Уһук Илин – таасбаҕа хаххатын үөһээ өттө халлаан бэлиэтэ, аллараа өттө Сир бэлиэтэ. Таасбаҕа халлаан халҕаларын харайааччыта диэн ытыктанар.
Эуропа – таасбаҕа сэрии ыарыы кэмигэр көстөр куһаҕан күүс бэлиэтэ.
Америка төрүт омуктара – таасбаҕа биис дьоно өбүгэлэринээн ситимнэрин бэлиэтэ.
- Ацтектар – таасбаҕа куттас уонна киэмсийии бэлиэтэ.
Былыргы Греция уонна Рим – таасбаҕа Афродита уонна Венера бэлиэлэрэ.
Байҕал таасбаҕаларын көмүскэлин аан дойдутааҕы күнэ ыам ыйын 23 бэлиэтэнэр.
"Таасбаҕа уонна куобах" диэн Эзоп биир биллиилээх үгэтэ. Бытаан таасбаҕа сыыдам куобаҕы албыннаан сырсыыга кыайар.