Сахаларга аньыы диэн тыл суох

Сахаларга аньыы диэн тыл суох. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары барыларын албыннаан "аньыы" диэн саҥа тылы булан киллэрэ сатыыллар.

Саха тылын харыстааһын күүһүрэр. Арай хайдах харыстыыры билэн, сатаан туһаныы ирдэнэр. Харыстааһын диэн былыр-былыргыттан баар, туттулла сылдьар тыллары була сатаан уларыппат, саҥа, ол-бу тыллары булан оҥоро сатаабат буолуу, саҥа, атын омуктан киирэр тыллары бэйэлэринэн туһаныы эбэтэр дорҕооннорунан сөп түбэһиннэрэн сахатытыы ааттанар.

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тылыгар өйү-санааны быһаарар саҥа, урукку кэмҥэ суох, “аньыы” диэн тылы нууччалары үтүктээччилэр буланнар сахабыт тылын тылбыт үөрэхтээхтэринэн буккуйтаран, алдьатан эрэллэр. Кэлин оҥоро сылдьар саҥа тылдьыттарыгар “аньыы” диэн тылы киллэрэ сатыыллар.

Үөрэх-билии, сурук-бичик сайдыбыттарынан омук тыла барыта араас тылдьыттарга мунньуллан ууруллаллар. Сахабыт тыла мунньуллар бары тылдьыттарыгар сэбиэскэй былаас кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар булан билигин туһаҕа киллэрэ сатыыр «аньыы» диэн тылларын көрдөөн көрөбүт да булбаппыт. Ханнык да билигин туһанылла сылдьар тылдьыттарбытыгар бу тыл суох.

1968 сыллаахха тахсыбыт «Русско-якутский словарь» сахалыы «айыы» диэн тыл нууччалыы «грех» диэн куһаҕан тылга сөп түбэһэр диэн быһааран суруйбута. (1,118).

1994 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта» «айыы» диэн тыл икки утарыта турар, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин таба арыйан быһаарар. Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл суох. (2,16).

2004 сыллаахха таһаарыллыбыт «Саха тылыгар көмө тылдьыкка» «айыы» диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ ордук чуолкайдык быһаарыллар. Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл эмиэ суох. (3,9).

Сабыс-саҥа 2008 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» айыы диэн тылбыт икки утарыта; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлүн холбуу иҥэринэн сылдьара суруллубут. Манна «аньыы» диэн тыл эмиэ суох. (4,32).

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр "Айыы диэмэ", «Айыыны оҥорума» диэн былыр-былыргыттан иҥэн сылдьар этиилэр бааллар. Бу этиилэр сүрүн өйдөбүлэрин сахалар таҥараны итэҕэйэр кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын барытын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл өйдөбүлэ маннык эбит:

1. всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение; (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;

2. дурные последствия, наказание, страдание;

3. айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (5,57).

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Ол кэмҥэ сахаларга «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэр оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы туттуллар эрдэхтэринэ сокуону, бэрээдэги кэһэр, сиэргэ баппат, куһаҕаннык быһыыланар эдэрдэр ончу суох кэриэтэ эбиттэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥа оҥоро сылдьар улахан тылдьыттарыгар “аньыы” диэн тылы киллэрдилэр. Бу тылы аан бастаан православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ нууччалар таҥараларын үөрэҕин сахалыы тылбаастаарылар “грех” диэн тыл оннугар туттубуттара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр 1956 сыллаахха П.А.Ойуунускай үлэлэрин хаттаан бэчээттээн таһааралларыгар бу тылы сурукка киллэрбиттэрэ. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар өйү-санааны үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттаан арааран этиигэ бэйэлэрин улахан сыыһаларын саптынаарылар бу “аньыы” диэн тылы тутта сатыыллар.

Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылбыт. Бу тылбыт соҕотох эрэ, мэйиибит биирин курдук биир. Бу тыл баспыт иһигэр саныыр санаабытын быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук. Ол эрээри хайа баҕарар киһи араас санаалары саныыра баа буолан бобуллар, биллэр кыаҕа билигин даҕаны суох. Сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Куһаҕан да санаалардаах киһи олорун биллэрбэккэ эрэ сылдьар кыахтаах.

Баспыт иһигэр, мэйиибитигэр санаабыт санааларбытыттан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына бу оҥорбуппут ким да оҥорон көрө илик, билбэт быһыыта буоллаҕына айыы буолан тахсар, сиэри таһынан барар. Сахалар сиэри тутуһан олохторун олороллор. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар. Бу оҥорон таһаарбыт быһыыбыт, айыыбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорор буоллаҕына, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы буола уларыйар.

Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэх тыл. Киһи айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунарын үксэтиэн сөп. Бу тыл киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын эмиэ холбуу ылан быһаарара куһаҕан өрүтүн элбэтэр:

1. Бу тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк саҥаны айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тириэрдэр. Биһиэхэ маннык кэм кэлэн эрэр. Эдэр уолаттарбыт отучча бырыһыаннара хаайыыга киирэн тахсаллар.

2. Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Оҕолор айыыны оҥоро, айыы буола сатааннар бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбиир. Үөрэхпит министерствота бу халыйыыны таба өйдөөн ыаллар баар-суох оҕолорун куһаҕан майгыга үөрэтиэхтэрэ суоҕа этэ.

Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр, бэйэлэригэр тиийинэр, наркотиктарга ылларар кыахтара улаатар.

3. Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор, сиэри кэһэр. Сиэри кэһии сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Сокуоннары тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах киһи кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

4. Эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара аһара элбэҕиттэн табааҕы тардаллар, арыгыны иһэллэр. Билигин араас наркотиктары боруобалыы оонньуу сылдьаннар ылларан хаалаллара бу айыы диэн тыл куһаҕан дьайыытыттан аһара элбээтэ.

Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналыырга тириэртэ. Оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга, үчүгэй майгыга аан бастаан үөрэниэхтээх, ол аата аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтаах. Киһи буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан саҥаны айыылары оҥордоҕуна элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөп.

Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөп. Сайдыыны ситиһээри элбэх саҥаны айыылары оҥоруллар. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн ону төттөрү, урукку оннугар түһэрэ сатыы сылдьарбытын таба өйдүөххэ, олус элбэх саҥаны айыылартан туһалааҕа, үчүгэйэ биир эмэ буолан тахсар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах. Сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара, эргийэн биэрэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолуулара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Айыыны оҥоруу кэмнээх-кэрдиилээх, туспа араарыылаах буолуохтааҕа үрүҥ айыы диэн этиинэн бигэргэнэр. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Онтон куһаҕаны айыы хара айыы диэн туспа араарылларын хайаан да туһаннахпытына өй-санаа сайдыыта оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ дьэ үөскүүр.

Сахалар нууччалар буолбатахпыт. Биһиги сахалыы өйбүт санаабыт олус былыргы кэмнэргэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн, олоххо ону тутуһууттан үөскээбит. Айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буолар. Ол иһин эбии "аньыы" диэн тылы булан туһана сатааһын өй-санаа үөрэҕэр букатын табыллыбат. Бу "аньыы" диэн тылы туһаныы "Ыты ыҥыырдаабыт курдук" диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр буолар.

Билигин биһиги итэҕэлбитин сыыһа үөрэтээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран «аньыы» диэн тылынан ааттаары оҥостоллор, онно-манна суруйа, этэ сатыыллар. Бу бэйэлэрин олус "үчүгэйбит" дии сананар, биһиги эрэ таба суолу тутуһабыт дэнээччи коммунистар суруйааччылара аан маҥнай булан туттубут тыллара буолар. Бу тылы аан маҥнай П.А.Ойуунускай үлэлэрин репрессия кэнниттэн бэчээттээн таһаарыыларыгар туттубуттара, ону билигин биһиэхэ аҕалан, аны ордук нууччатымсыйбыттарын көрдөрөөрү соҥнуу, сахалар өйдөрүн-санааларын буккуйа сатыыллар.

Нууччалар өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсыбыт дьон. Кинилэр үчүгэйи – "хорошо", онтон куһаҕаны – "грех" диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара олохсуйбута ырааппыт. Өй-санаа икки аҥы арахсыыта үчүгэйгэ тириэрдибэт. Омук арахсар, саҥалыы үөскүүр кэмигэр аһара күүстээх хайдыһыыны үөскэтэн, эстэригэр тиийиэхтэрин сөп. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна учууталлар сахалыы өй-санаа уратыларын билбэттэриттэн быһалыы нууччалары үтүктэн "грех" диэн тыл оннугар ити «аньыы» диэн тылы саҥа булан оҥорон туһана сатыыллара сахалыы өйгө-санааҕа букатын сөп түбэспэт.

Сахалар олус былыргы үөрэхтэрин, билиилэрин бу кэмҥэ диэри уларыппакка, бэйэтинэн илдьэ сылдьар бэлиэлэринэн айыы диэн тылбыт биирэ буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн бу тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи айарын, оҥорорун холбуу ылан быһаарар. Киһи баһа, мэйиитэ биир буоларынан тугу өйдөөн-санаан оҥороро биир мэйииттэн айыллан тахсарын чопчу бэлиэтээн айыы диэн тылбыт соҕотох эрэ буолара табыллар. Киһи оҥорор саҥаны айыыта үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ таба быһаарыллар. Ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын бу айыы диэн тылбыт быһаарара өй-санаа уратыларыгар сөп түбэһэр уонна хайа да өттүгэр аһара барыыны суох оҥорор кыахтаах.

Сахаларга «аньыы» диэн тыл былыр да суох этэ, билигин да суох буолара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэһэр. «Ан» диэн тыл төрүтүттэн өйү-санааны быһаарар, биллэрэр тыл сахаларга хаһан да үөскээбэт. Тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан сайдан иһэр саха омуга босхолоноро ирдэнэр буолла.

Айыы диэн тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан куһаҕан өрүтүн туспа арааран «аньыы» диэҥҥэ уларыта сатааһын сахалыы өй-санаа тутулуктарын букатын билбэт буолууттан үөскүүр. Бу тылы тутта сатыыр дьон сахалыы өй-санаа тутулуктарын үрэйэ, алдьата сатыыллар. Сахалар «аньыы» диэн тылы төрүт туттубаттар.

Айыы диэн тылбыт бэйэтэ куһаҕаны уонна үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиирин холбуу иҥэринэ сылдьар тыл буолар. Бу тылы туһанарга үчүгэй буоллаҕына үрүҥ айыы, онтон куһаҕана билиннэҕинэ хара айыы диэн быһаарыылаах туһанар сахалыы өйгө-санааҕа, туох барыта икки өрүттээҕин таба туһаныыга сөп түбэһэр.

Өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэтии олус улахан сыыһа. Олох ханнык эмэ ыарахан, уустук кэмигэр өй-санаа икки аҥы арахсыыта ордук күүһүрэн, букатын эйэлэспэт буолууга тириэрдэн омук икки аҥы арахсыытын үөскэтиэн сөп. Өй-санаа арахсыытын үөскэтиини, «аньыы» диэн тылы тутта сатааһыны, бу кэмтэн ыла тохтотуохха.

Айыы диэн тылбытын харыстааһын, уларыппакка икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сылдьарын ситиһии саха тылын, өйүн-санаатын харыстааһын буолар. (6,37).

Туһаныллыбыт литература

1. Русско-якутский словарь под редакцией П.С.Афанасьева и Л.Н.Харитонова. Москва: Изд-во «Советская энциклопедия», 1968.- 720 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

3. И.К.Попов. Саха тылыгар көмө тылдьыт. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 128 с.

4. Афанасьев, Петр Саввич. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 стр.

5. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958.- 642 с.

6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.