Тыл үөрэхтээхтэрэ
Тыл үөрэхтээхтэрэ диэн аҥардастыы тылы үөрэтиинэн дьарыктанар дьон ааттаналлар. Дьарыктара кыараҕаһыттан аҥар өрүтү эрэ тутуһалларыттан Итэҕэл үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар. Өй-санаа үөрэҕин билбэт эрээри сымыйа "айыы үөрэҕин" айаннар сахалары барыларын албынныы сылдьаллар.
Сахалар сайдыахтарын баҕараллар. Омукка сайдыыны ситиһиини бааһынайдар аҕалаллар, ол иһин саҥарар тылга элбэх саҥа тыллар киирдэхтэринэ табыллар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥа киирэр, сайдыыны аҕалар тыллары тылбаастаан, сахатытан туһаныыны киллэрэ сатааһыннара сайдыыттан хаалыыны үөскэтэр. Саҥа киирэр тылы хос тылбаастаан, өссө эбии саҥа тылы үөскэтэн туһаннара сатааһын буккуллууну киллэрэн сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр. Сайдыы, тупсуу киирэрэ атын омуктардааҕар хойутуур. Омук бииргэ олорор омуктарыттан хаалан, туоратыллан барарыгар тириэрдэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр былааһы кыайа-хото арбаан мааныламмыт суруйааччылары кытта кыттыһан ахсааннара аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэрэ республика үлэтэ-хамнаһа сайдыытыгар туһалара кыра. Билигин ырыынак кэмигэр ким төһө туһалааҕа үлэни-хамнаһы кыайалларыттан, барыһы киллэрэллэриттэн сыаналанар.
Үлэ-хамнас сайдыытыгар туһалара кыра тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрин туһалаахтарын көрдөрө сатааннар араас саҥа тыллары булбута, айбыта буолан саха төрүт тылын буорту оҥорор суолга туруннулар. Аан дойду дьоно барылара туттар республика диэн тылын былыргылыы өрөспүүбүлүкэ диэҥҥэ уларыттылар.
Кинилэр сахалыы өй-санаа үөрэҕэр оҥорор буортуларын биир-биир ааҕыталаан биэриэхпит:
1. Айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэрэр тылы икки аҥы араараары оҥостоллор, куһаҕаны бэлиэтииргэ “аньыы” диэн сахаҕа суох тылы булан туһаннара сатыыллар, сахалары барыларын албынныыллар.
2. Саха омугу үрэйээри, ыһаары “устуоруйа” диэн саҥа тылы булан туһаннара сатыыллар, саҥа, ыраас лиистэн “устуоруйалаах” саҥа омугу үөскэтиэхтэрин, сахалары ыһыахтарын, үрэйиэхтэрин баҕараллар. (1,37).
3. Эйэ-нэм диэн эйэбитин харыстыырга ыҥырар тылларбытын эйэ-"дэм" диэн алдьатар тылга уларыта сатыыллар. (2,39).
4. Солун диэн саҥаны, солуну билиини биллэрэр тылбытын “сонун” диэн тылга уларыта сатыыллар, ол түмүгэр солумсах буолуу улаатта. (1,103).
5. Салалта диэн тылбыт оннугар “саламта” диэни булан суруйа сатаан салайааччылар оруолларын намтаталлар.
6. Атырдьах ойууну ымыы бэлиэ оҥостоннор сахалары үрэйэр санаалаахтара ыраахтан биллэр. (3,7).
7. Оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этэн бары төрөппүттэри албынныыллар, оҕолорун иитэллэрин атаахтатыы өттүгэр халыталлар.
8. Сыыһата элбэх “айыы үөрэҕин” Тэрис айан итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун барыларын албынныыллар, итэҕэл үөрэҕин халыталлар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонун албынныы сылдьалларын араастаан ньаамырҕаан саҥара, "аньыы" диэн сахаларга суох тылы киллэрэ сатыыллара биллэрэр. Сайдан иһэр саха омук өйө-санаата олус былыргы олоҥхо кэмин таһымыгар түһэрэ табыллыбат.
Сайдан иһэр омук тылын бааһынайдар түргэнник сайыннараллар. Саха тыла элбэх аҕыйах дорҕооннордоох төрүт тыллара элбэҕинэн баһыйар оруолу ылара саарбахтаммат. Саха тылын сайдыытын туһунан “Чолбон” сурунаалга бэчээттэммитэ. (4,61).
Сэбиэскэй былаас кэмигэр суруйааччылары, тыл үөрэхтээхтэрин “коммунизм” кэлиэ диэн дьону албынныылларыгар киэҥник туһаммыттара, ахсааннара аһара элбээбитэ, улаханнык мааныланар этилэр. Билигин ырыынак кэмигэр ол былаастарын туһана сатаан аны сахалыы тылга була сатаан уларытыылары киллэрэ сатыыллар.
Аныгы ырыынак олоҕор туһата суох буолбут тыл үөрэхтээхтэрэ туох эмэ туһалааҕы оҥорор курдук санааларыттан элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Ахсааннара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэрэ саха төрүт тылларын уларыта, саҥаны айбыта буола сатыыллара аһара барда.
Саҥа “аньыы” диэн тылы булан “өйдөрө-санаалара тиийбэт” сахаларга куһаҕаны туспа арааран биэрэбит, туһаны оҥоробут диэн албынныыллар. Сахаларга “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно үчүгэй кэмэ кэллэҕинэ куһаҕаҥҥа эбэтэр куһаҕан үчүгэйгэ уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэрин тыл үөрэхтээхтэрэ билбэттэр.
Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр, оҥорор, тутар дьон аҕыйах ахсааннаах тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэккитигэр баҕарабыт. Ыраахтааҕы баар кэмигэр биир да тыл үөрэхтээҕэ суох эрдэҕинэ сахалар ахсааннара 5 төгүл эбиллибитэ, бары сахалыы саҥараллара. Кэлии нууччалар бары сахалыы билэллэрэ.
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.
2. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: ООО “Триада”, 2003. – 76 с.
3. “Саха сирэ. Эдэр саас” хаһыат. 14.09.2011.
4. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.