Салыннарыы

Сахалар оҕону үөрэтэр үөрэхтэригэр саллыы, салыннарыы диэн өйдөбүллэр бааллар уонна кыралаан туттулла сылдьаллар.

Саллыы диэн оҕо бэйэтэ, көрөн, истэн чаҕыйыыта, кыратын, кыаҕа суоҕун билиниитэ ааттанар. Туох эмэ куттал суоһаатаҕына оҕо куотан быыһанарын билэр, ханна эмэ, орон анныгар эҥин, саһыан сөп. Баһаарга түбэспит оҕо ханна эрэ орон анныгар саһан хаалбытын буруо быыһыттан булуу олус уустугурар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан дьонтон саллар, чаҕыйар. Оннооҕор улахан саҥа оҕону куттуур, чаҕытар. Улахан саҥалаах киһи оҕо сөбүлээбэт киһитигэр кубулуйар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэрээдэккэ, үчүгэйи оҥорууга үөрэтии туһата, тиийимтиэтэ ордук улахан. Оҕону бэрээдэккэ үөрэтэргэ толлоро, чаҕыйара эмиэ туһалаах эрээри, аһара барбата, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрэ, ол аата оҕо майгынын уратытыттан тутулуктааҕа эрэ халыйан хаалбатын үөскэтэн, үчүгэйгэ тириэрдэр.

Оҕолор бары тус-туһунан майгылаахтар. Сымнаҕас майгылаах оҕоҕо көмө, көмөлөһүү, илиититтэн сиэтии, туох эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна кыратык эмэ киһиргэтии, хайҕааһын, манньалааһын, тэптэрэн биэрии туттуллара табыллар.

Аһара барар майгылаах оҕону тохтотуу, туормастааһын, төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин, хааччахтааһын эрэ киһи буолууга үөрэнэригэр кыах биэрэрин билэн, оҕо кыра эрдэҕиттэн майгынын уратыларын араас суол гороскуоптары туһанан төрөппүттэр билэн таба туһаныа этилэр.

Биһиги “Пифагор гороскуоба” диэн төрөөбүт күн чыыһылаларын эбэн оҥоруллар, суоттанар гороскуоп киһи майгынын быһаарыыга ордук сөп түбэһэр диэн этэбит.

Төрөппүттэр утуйбат оҕону араас “бүүлэринэн”, тыа кыылларынан куттууллар, хараҥаттан туох эрэ кэлиэ диэн салыннараллар. Онон-манан сымыйанан оҕону куттуур кырдьык сыыһа, куттамсах майгыланан, хараҥаны сөбүлээбэтэ олохсуйан хаалыан сөп. Билигин хараҥа да кэмҥэ дьоҥҥо улахан куттал суоһаабата биллэр.

Араас абааһыларынан, хараҥанан оҕону куттааһын куһаҕана элбэх. Оҕо улааттаҕына даҕаны хараҥаттан, абааһыттан чаҕыйара хаалан хаалбат, салла, чаҕыйа сылдьара үөскүөн сөп.

Киһи хаһан баҕарар хааччах иһигэр сырыттаҕына табыллар. Бэрээдэк диэн дьон бары сөбүлэһэн ылыммыт, сокуоҥҥа киллэрбит хааччахтара буолар. Сымнаҕас майгылаах оҕону бэрээдэккэ үөрэтии бэйэ көрдөрөн биэриитинэн эрэйэ суох ситиһиллэр, онтон аһара барар майгылаах оҕону бэрээдэккэ үөрэтиигэ ханнык эрэ хааччахтааһыны, тохтотууну туһаннахха эрэ табыллар. Ити сыалга сахалар былыр-былыргыттан кыра чыпчархай сыыһын, быһах кыынын быатын эҥин туһаналлар эбит. Кэлин оҕо улаатан бардаҕына “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи кытаанахтык тутуһуннарары тэҥэ, аҕата курун да ылан салыннарарга туһаныан сөп.

Оҕо аҕатыттан саллара бэрээдэги тутуһа үөрэнэригэр улахан туһалаах. “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этии оҕо өйө-санаата сайдан, киһи буолууну баһылыар диэри хааччах, көрүү-истии иһигэр сылдьыахтааҕын биллэрэр. Оҕо бэйэтин туттуна сылдьарыгар, бэрээдэги тутуһарыгар “Аҕам мөҕүө” диэн саллар санаата улахан көмөлөөҕө биллэр.

Буруйу оҥорбут оҕоҕо аҕата хайдах туттунан олороро эмиэ суолталаах. “Суос бэринэн олорор” диэн этии аҕа кыыһырбытын биллэрэн олорорун оҕотугар тириэрдэр.

“Күөх оту тосту үктээбэт” уол да, кыыс да оҕолор бааллар, элбэхтэр. Кинилэр куруук бэрээдэктээх, мэниктээбэт, көрсүө, сэмэй буоланнар учууталлартан хайҕана сылдьыахтарын сөп. Ол эрээри сытыы, биир сиргэ таба олорбот, элбэх хамсаныылаах оҕолор эмиэ элбэхтэр. Уолаттар үксүлэрэ маннык майгылаахтар уонна дьахтар иитээччилэртэн, учууталлартан куруук кэриэтэ тохтотулла, мөҕүллэ сылдьалларыттан сайдыыны ситиһэллэрэ хааччахтанар, өйдөрө-санаалара хам баттанар.

Уол оҕоҕо аҕатын оруола үрдүгэ, киниттэн саллара бэрээдэги кэспэтигэр, буруйу оҥорботугар сүрүн тутулук буолар. “Аҕам мөҕүө” диэн санаа куһаҕан быһыылары оҥорортон туттунарга көмөлөһөрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Кэлин, оҕо улааппытын кэннэ, сыыһа-халты туттунарыттан улаханнык хомойботторун, таҥара накааһыгар түбэспэттэрин туһугар, оҕолоро бэрээдэги тутуһар, көрсүө, сэмэй буола улаатарын кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн ситиһиэ этилэр.

Кыратыттан иитиллибит ыт иччитин хаһан да ытырбат, үрдүгэр түспэт. Бу этии оҕону иитиигэ эмиэ сыһыаннаах. Оҕо төрөппүтэ этэрин хаһан баҕарар истэрин, толорорун туһугар кыра эрдэҕинэ иһитиннэрэ, толорторо үөрэтии туһата улахан. Ол аата соннук үгэс үөскээн оҕо өйүгэр-санаатыгар олохсуйарын, иҥэрин ийэ кута иитиллэрин туһаныллар.

Салыннарыы диэн салгыны охсон чыпчархайы тыаһатан, иһитиннэрэн биэрии, манан таһыйыам диэн куру көрдөрүү буолар. Оҕо кыра буолан бэйэтэ да салларын улаатыннаран биэриигэ салыннарыы туһалыыр. Буруйу оҥордоххо, бэрээдэги кэстэххэ туох эрэ куһаҕан эппиэтэ кэлэрин биллэрии салыннарыы диэн ааттанар.

Салыннарыы бэрээдэккэ үөрэтиигэ көмөтө улахан. Куһаҕаны оҥорортон кэлэр эппиэтинэстэн, иэстэбилтэн оҕо саллара, чаҕыйара, “Аҕам мөҕүө”, “Ийэм сөбүлүө суоҕа” диэн санаата сыыһа-халты туттунарын тохтотунарыгар, туттунарыгар көмөлөһөрүн төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэн туһаныа этилэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһиттэн бэйэтэ да саллар, чаҕыйар. Кыра оҕо билбэт киһититтэн кырдьык саллар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ салыннарыы эмиэ сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар. Ол аата салыннарыы аһара барара оҕону иитиигэ халыйыыны үөскэтэриттэн сэрэннэххэ табыллар, оҕо муҥкук буолан хаалыан, ситиһиини оҥороро аҕыйыан сөп.

“Көҥүлүнэн барбыт оҕо” кырдьык даҕаны туохтан да, кимтэн да саллыбат, тугу да оҥороруттан туттуммат буолуон сөп. Киниэхэ ханнык да хааччах суоҕуттан араас куһаҕан да быһыылары оҥорор кыахтанан хаалыан сөбө төрөппүттэри санаарҕатыа этэ. Ол аата оҕо улаатан иһэн сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга түбэстэҕинэ олус улахан ночооттоох төрөппүттэр хаалалларын билиниэхтэрэ этэ.

Кыра оҕону аһара салыннаран, чаҕытан кэбиһии куһаҕан, муҥкук, бэйэтин иннин кыайан көрүммэт, кими эрэ батыһа сылдьар киһи буола улаатыан сөп. Салыннарыы оҕо улаатан иһэригэр сөп түбэһэрэ табыллыа этэ. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ кыра чыпчархай сыыһыттан саллар, онтон улаатан эрэр уол аҕатын куруттан эрэ чаҕыйыан сөп. Улахан да киһи куһаҕаны, буруйу-сэмэни оҥороруттан хаайыыга, буруйга түбэһиэм диэн салла сылдьара эмиэ туһаны оҥорор. Ол аата оҕо, киһи хаһан баҕарар туох эмэ салларданнаҕына олохторо ордук табылларын билиэхпит этэ.

Кыра оҕону салыннарыы куһаҕан курдук саныырбыт сыыһа. Оннооҕор улахан, төһө эмэ үөрэхтэри бүтэрбит дьон куһаҕан быһыыны оҥороллоруттан, хаайыыга түбэһэллэриттэн саллаллар. Ол аата салыннарыы киһи үйэтин тухары дьайа сылдьар быһыы буолара хаһан да хаалан хаалбат.

Салытыннарыы диэн кэһэтэн үөрэтии биир салаата буолар. Эмискэ, көһүппэтэх өттүттэн туохха эмэ соһуччуга түбэһиннэрии салытыннарыыны үөскэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги кэстэҕинэ ханнык эмэ кэһэтии, муннукка туруоруу эҥин курдук баара, бэрээдэги кэһэриттэн туттунарга үөрэтэр. Бэрээдэги тутуһуннарааччы төрөппүтүттэн оҕо саллара, чаҕыйара туох да куһаҕана суох. Аныгы сокуоннар дьайыылара, ыстараап, хаайыы эҥин син-биир салыннарыы дьайыылаахтар.

Киһи туохтан эмэттэн салларданнаҕына, чаҕыйарданнаҕына олоҕор табыллар, туттунар күүһэ үөскүүр. Салытыннарыы аһара барбатаҕына туһаны аҕалара элбэх. Улахан дьон бэрээдэги кэстэхтэринэ хаайыыга түбэһэллэрин билэллэр, онтон саллаллар, ол иһин бэрээдэги кэспэттэр, туттуналлар. Ол барыта хаайыы олоҕо куһаҕаныттан, ыараханыттан тутулуктаах. Ким да хаайыыга түбэһиэн баҕарбат, онтон саллар. Ол иһин аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕо кыра эмэ салларданара ордук.

Төһө эмэ сайдыы кэллэ диибит даҕаны киһи өйө-санаата сайдыыта онтон кыайан уларыйбат. Олохпут сайдан, өйбүт-санаабыт тупсан истэҕинэ саллыы оннооҕор государстволар икки ардыларыгар дьайыыта тиийэр буолла. Улахан атомнай буомбалаах дойдуларга ким да саба түспэтэ саллыыттан тутулуктаах. Улахан буомба эһиннэҕинэ радиацията киэҥ сири хабыан сөбүттэн көмүскэнэр кыах чахчы суоҕа саллыыны үөскэтэн улахан сэрии буолан хааларын тохтотон сылдьар.

Салыннарыы диэн оҕону иитиигэ туттуллар былыргы ньыма билигин даҕаны суолтатын сүтэрэ илик, аныгы дьоҥҥо ордук туһалыан сөп. Бэрээдэги кэстэххэ ханнык эрэ эппиэтинэс, иэстэбил кэлэрэ саллыы туһата улаханын быһаарар. (1,92).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.