Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла саҕаланар.

Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы буолар. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор буолар уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар.

Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн «Кыһыл оҕо көрүүтэ» - диэн арааран бэлиэтииллэр. Оҕо кыра бэйэтэ кыаммат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэмигэр «Кыһыл оҕо» диэн ааттанар.

Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, бэйэтэ көрүнэр буолуор диэри оҕо диэн буолар. Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан кыра оҕо, обургу оҕо, онтон улахан оҕо диэннэргэ араарыллар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, «Улахан киһи» буолан иһиитин бэлиэтиир.

Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар.

Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сарсын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр.

Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх көлүөнэлээх киһи буолар. Бу кэмҥэ оҕоҕо «Улахан киһи» буолуу өйдөбүлүн, төрөппүтүн курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүт түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар кубулутар кэмэ оҕо улаатан эрэр кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра олус күүстээх.

Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕото буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ буолуута итинник тылынан тэҥнэбилинэн эмиэ быһаарыллар.

«Оҕону кытта аахсыма»,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэт буоларын араарар этии буолар. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэрин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын сүтэрбэт буолуутун намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр.

Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһалаах буоларын кэлин кэмҥэ материалистар баһылааннар, ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны билэр, ааҕары, суруйары сатыыр, «Бар», «Kэл» диэн атын омук тылларын билэр буоллар эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананар буолуутун үөскэтии билиилэрэ кэлтэй буолан хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска туһа киһитэ оҥорон үөрэтии отой да мөлтөөтө.

«Оҕо курдук буолума»,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр бырааптааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ¬-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситтэҕинэ оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэлиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, мантан салгыы оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтууллара ирдэнэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, былдьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – «Чээ», куһаҕаны оҥоруу –«Па» буоларын билэн араарар буолар. Оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп.

Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-санааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр.

Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буолан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутуһар буоллаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаарынан улахан дьон дьыалаларын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан иһэр. Сөп-сөп да буоллар киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөр буолуута, өйө-санаата эбиллэн иһэрин бэлиэтиир.

Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи, майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо бэйэтин үйэтигэр хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык биллэр кыайыыта буолар.

«Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт» - диэн этии сорох киһи оҕотун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, тугу эмэни быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын биллэрэр. Маннык киһи өйө-санаата «Оҕотунан сылдьар» диэн эбиискэ быһаарыылаах буолар.

«Киһилии быһыыны сүтэрбэт»,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ киһи буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэрбэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор наадаҕа киһиэхэ тулуурдаах буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбат буолуу ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын наадатыгар аан бастаан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһан оҕолорун ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ оҕолоро улаатан киһилии сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолар.

Оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүттэрин көрөн быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута киһи кыайыыта, ситиһиитэ буолуохтаах. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар.

Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: «Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһуннаахтык, дьоллоохтук олордо...»- диэн этэллэр.

Саха дьоно билигин иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөн, эдэр көлүөнэ дьон бэрээдэктэрэ куһаҕан буолан иһэрин бэлиэтииллэр. Эдэрдэр ордук элбэхтик сыыһа-халты туттаннар олох араас очурдарыгар оҕустарар буолуулара төрөппүттэри санаарҕатара үксээтэ.

Сахалар былыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн майгыта улаханнык уларыйарын арааран бэлиэтиир «Атаах оҕо», «Тулаайах оҕо» диэн этиилэрдээхтэр. Бу этиилэри быданнааҕы кэмнэртэн оҕо өйө-санаата хайдах, ханнык көрүҥнээхтик сайдан баран иһэрин саха дьонун билиэхтэрин көрүөхтэрин баҕалаах өттүлэрэ дьарык оҥостон үөрэтэн быһаарбыттар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута иитиллэн, үтүө үгэстэргэ үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буолуутун бу этиилэр бэлиэтииллэр. Оҕо атаах буола иитиллиитин уратыларын сахалар олохторун үөрэҕэ чуолкайдык арааран бэлиэтиир.

Материалист учуонайдар кыра оҕо өйө-санаата төрүүрүгэр кураанах буолар диэн этэллэр. Кинилэр этиилэрин Мао Цзэдун бигэргэтэн: «Норуот өйө диэн ыраас кумааҕы буолар. Онно ханнык баҕарар иероглибы суруйуохха сөп» - диэн эппитэ биллэр. Бу этии иитии-үөрэтии көмөтүнэн дьоҥҥо ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөбүн туоһулуур.

Психолог үөрэхтээх Рон Хаббард оҕо төрүүрүгэр өйүгэр-санаатыгар сорох өйдөбүллэр баар буолаллар диир. Ол өйдөбүллэргэ оҕо туннелынан, холлороонунан нэһиилэ баран иһэрин тэҥэ, атын ыарыылар өйдөбүллэрэ эмиэ киирсэллэр диэн быһаарар. Итинник этиини соҕотох Рон Хаббард оҥорбута диэтэххэ итэҕэс буолуо. Юрий Росциус «По неутоплении сжечь» диэн ыстатыйатын ырытыыга, кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар төрүүр кэмигэр буолбут түбэлтэлэр өйдөбүллэрэ эмиэ баар буолаллара бэлиэтэнэр. (1,57).

Биһиги үөрэхпит ити үөрэхтээхтэр этиилэригэр олоҕурар уонна оҕо өйө төрүөҕүн инниттэн ыла сайдан барар диэн быһаарар. Оҕо төрүүрүгэр уонна кэнники билбит ыарыылара өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэллэр диэн этии оҕо мэйиитэ, өйө-санаата төрүөҕүн иннинэ сайдарын билинэр. Төрүүрүгэр билбит ыарыылара кини өйүгэр, буор кутугар суруллан хаалаллара кырдьык буолуон сөп. Операция, кесарево быһыы оҥорон ороон ылыллыбыт оҕолор өйдөрүгэр эмискэ, ханнык да кэтэһиитэ суох олус сырдык буола түһүүтэ иҥэн хаалар. Бу оҕолор улаатан иһэн ордук тэһийимтиэтэ, тулуура суох буолуулара бэлиэтэнэр.

Оҕо төрүөн инниттэн ыарыыны арааран билэр, туга эмэ табыллыбатаҕына хамсыыр, мөхсөр. Төрөөбүтүн кэнниттэн ыарыы буоллар эрэ ытаан биллэрэр буолар. Арыыйда улаатан иһэн инчэҕэй буолуута куһаҕан буоларын эмиэ арааран билэргэ үөрэнэ охсор. Инчэттэр эрэ, эмиэ ыалдьар курдук ытаабытынан барарга үөрэнэр.

Кыра оҕо туттунар кыаҕа суох буолан сотору-сотору таҥаһын инчэтэн кэбиһэн иһэрэ өйө-санаата сайдан барыытыгар көмөлөһөр. Инчэйбит таҥаһын уларытан биэрэн истэххэ, сотору ыраас, кураанах таҥаска үөрэнэ охсор. Таҥаһа инчэйбитэ тымныынан хаарыйарын төрүт сөбүлээбэт буолар, абааһы көрөр, мөхсөр, онтон ытаан барар. Манна сорох кэр-дьэбэр дьон оҕолорун таҥаһын уларытан биэрэн испэт буоллахтарына, оҕолоро инчэҕэй да таҥаска сытарга үөрэнэн хаалбыт буолар. Таҥаһын инчэтэн иһэрин ийэтэ сөбүлээбэккэ сабыччы көрдөҕүнэ эбэтэр: «Эмиэ ...» -диэн ким эмэ сөбүлээбэттик эттэҕинэ куһаҕаны, сыыһаны оҥорбутун өйдүүр. Буруйдаах курдук туттар. Кураанах таҥаска уларыттахха күлэр-үөрэр, санаата көнөр.

Оҕо сотору хараҕа сырдыыр, ийэтин таба көрөн билэр буолар. Атын дьонтон арааран билэр буолуута өйө-санаата түргэнник сайдан иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ мичээрдээтэҕинэ мичээрдиир, үөрдэҕинэ үөрэр, күллэҕинэ күлэр. Ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолбутун арааран билэргэ үөрэнэр. Үчүгэй буолуутугар эппиэттиирэ - үөрүүтэ буолар. Ийэтэ кыыһырбыт курдук туттан сабыччы көрдөҕүнэ, хомойор, санаата түһэр, тугу эрэ куһаҕаны, табыллыбаты оҥордум диэн өйдүү охсор. Ити кур¬дук оҕо ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорбутун өйдүүр буолан иһэрэ эбиллэр. Ийэ уонна оҕотун икки ардыларыгар саҥата суох, көрүҥүттэн көрөн өйдөһүү баар буолан олохсуйар.

Оҕо үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорбутун билэр буоларыгар сотору-сотору инчэтэн кэбиһэрэ улахан оруолу ылар. Ийэтин, эбэтин көрүҥнэриттэн, быһыыларыттан инчэттэҕинэ куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, инчэҕэй тымныынан хаарыйар буолан бэйэтигэр да куһаҕан. Кыһана сатыыр, тулуйа сатыыр, өйө-санаата бөҕөргүүр. Төһө эмэ өр эрэйдэнэн син чохчойо үөрэнэр. Дьоно хайҕаатахтарына кыһанара ордук эбиллэр. Икки өттүттэн бу курдук кыһананнар, элбэхтик үлэлээннэр сотору буолан баран куһаҕаны, инчэҕэйи кыайаллар. Оҕо үөрэнэн, бэйэтин быстах баҕара санааһынын кыана туттунар буола өйүн-санаатын үөрэтэр. Кини улаатан истэҕинэ бэйэтин ханнык баҕарар быстах баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайа тутан туттунар киһи буолан тахсарыгар олук ууруллар. Ол маҥнайгы бэлиэтинэн оҕо бэйэтин тутунар кыаҕа улаатан, бириэмэтэ кэллэҕинэ горшокка олорору баһылыыра буолар.

Маннык быһаарыы кэнниттэн билигин тарҕанан эрэр памперс куһаҕан өрүтүн арыйыллар. Бу сайдыылаах дойду дьонун саҥаны арыйыылара ийэ, оҕо көрөөччү үлэтин чэпчэтэргэ аналлаах. Kэтэрдэн кэбистэххэ оҕо төһө да инчэттэр даҕаны хата кураанах сылдьар. Оҕо көрөөччүгэ кырдьык улахан абыралы аҕалыах курдук. Ол эрээри бу памперс оҕоҕо бэйэтигэр куһаҕаны, инчэҕэйи оҥордум диэн өйдөбүлүн суох оҥорор. Памперсынан куруук туһанар оҕоҕо инчэттэхпинэ куһаҕаны оҥоробун диэн өйдөбүлэ суох буолан, ханнык да куһаҕаны үчүгэйтэн араарбат, бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан кыана туттубат буолуутун үөскэтэр. Итиннэ эбии сорох медицина үлэһиттэрэ памперс оҕону кураанах сырытыннарара сабыдыаллаан оҕо кыбыытын кыаммат буоларыгар тириэрдиэн сөп диэн эмиэ этэллэр.

Ханнык баҕарар ийэ, оҕотугар үчүгэйи баҕарар. Кини бэйэтэ быстах кэмҥэ, оҕото тулуйан сылдьар буола үөрэниэр эрэ диэри, эбиискэ үлэни, таҥас уларытан биэриитин тулуйуон сөп. Ийэ хаһан баҕарар бэйэтэ сынньалаҥнык сылдьаары, оҕотун уһун кэмнээх эрэйгэ тэбиэн букатын баҕарыа суоҕа. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, бэйэтин кыаҕын билинэр буолуутугар быстах баҕатын кыана туттар буола үөрэниитэ олус улахан оруолу ылар.

Оҕо өйө-санаата, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диирэ, бэйэтин быстах баҕа санаатын салайар буолуута ийэтин көмөтүнэн сайдан баран иһэр. Оҕо өйүн-санаатын сайдыытын ийэтэ, кинини көрөр-истэр киһитэ оҥорор. Оҕо кыратыгар, биэс-алта сааһыгар диэри сайдыытын ийэтиттэн ылар өйө-санаата, ийэ кута диэн буолар. Былыргы сахалар бу өйү-санааны киһи ийэ кута диэн ааттыыллара олус таба.

Kыра эрдэҕинэ оҕо үөрэммит үөрэҕэ үйэтин тухары халбаҥнаабакка эрэ сылдьар. Оҕо горшокка олорор буолууну ситиһиитэ үйэтин тухары умнуллубат. Оҕо аан маҥнай киһи буолаары үөрэммит үөрэҕэ бэйэтин кыана туттар буолан таҥаһын инчэппэтэ буолар. Бу үөрэҕи оҕо ийэтин, көрөр-истэр киһитин кытта көмөлөөн оҥорор эбиттэр. Бу кыайыыларын кинилэр күүстэрин холбоон төһө уһун кэмҥэ ситиһэллэрэ бэйэ-бэйэлэрин хайдах өйдөһөллөрүттэн быһаччы тутулуктанар.

Ийэтин көмөтүнэн баһылаабыт өйдөбүллэрэ хос-хос хатылананнар үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһэллэр. Манна оҕо төрөппүттэригэр уонна атын дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарга үөрэниитэ эмиэ үгэс буоланнар ийэ кутугар мунньуллаллар. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар мунньуллубут өй-санаа хаһан да умнуллубат гына иҥэр. Киһи горшокка олорор үөрэҕи кыра эрдэҕинэ баһылаабыта үйэтин тухары умнуллубат, куруук туһалыы сылдьар.

Саха оҕото төрөппүттэрин итэҕэйэр уонна ытыктыыр буола үөрэнэригэр кинилэри аан маҥнай саҥарыаҕыттан ыла ким диэн ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара былыргыттан билиҥҥэ диэри сахалары араҥаччылыы сылдьар Иэйиэхсит уонна Айыыһыт таҥаралартан тутулуктаах тыллар буолаллар. Оҕо ийэтин «Ийэ», онтон аҕатын «Аҕа» диэн ааттаан ыҥырар буолуута төрөппүттэрин ордук дириҥник ытыктыырыгар, тылларын истэр буолуутугар тириэрдэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бары өттүнэн үчүгэй киһи буолуон баҕарар. Кыаҕа баарынан оҕотугар туһалаах үөрэҕи ситиһэрин кыһана сатыыр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, үтүктэн, батыһан үөрэнэр кэмигэр төрөппүттэрин илэ көрөн, кэпсэтэр саҥаларын истэн эмиэ үөрэнэ сылдьарын умнан, хаалларан кэбиһэр сатаммат. (2,14).

Туһаныллыбыт литература.

1. Журнал «Техника молодежи» N 1, 1988 г.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.