Акаары киһи

Акаары киһи диэн киһи быһыытыгар кыранан тиийбэт эбэтэр аһара барар, сиэри тутуспат быһыылары оҥорор киһи ааттанар.

Сахалар киһи быһыыта диэн киһи оҥорор бары быһыыларын ааттыыллар. Киһи оҥорор быһыытын үчүгэйдик, табатык оҥорорго үөрэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи диэн ааттанар.

Киһи буолуу уонна үчүгэй киһи буолуу икки ардыларыгар араарыллар бэлиэ баар. Бу бэлиэ акаары диэн аатынан сахаларга биллэр. Акаары киһи син-биир киһи буолан баран үчүгэй киһи кыайан буолбакка хаалар. Өйө-санаата үчүгэй киһиэхэ хайа эрэ өрүтүнэн ситэ тиийбэтиттэн акаары киһи диэн ааттанар.

Киһи буолан баран өйө-санаата, оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар кыранан тиийбэт, аҕыйах эбэтэр кыратык аһара барар буоллаҕына, акаа-макаа диэн өй-санаа тиийбэтин биллэрэр тылтан үөскэтэн акаары диэн ааттаабыттар. Акаары диэн киһи эрэ этиллэр. Кыыллар уонна көтөрдөр акаары диэн этиллибэттэр, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтэ быһаарыллыбыта ырааппыт.

Уһун үйэлээх сахалар билиилэригэр, өс хоһоонноругар акаары киһини чопчу быһаарар этиилэр бааллар:

- “Акаары төбө атаҕы иллэҥ оҥорбот” диэн өс хоһооно акаары киһи ону-маны, буолары-буолбаты, киһи билбэтин, оҥорботун, араас саҥаны айыылары оҥоро сатыыра элбэҕин уонна олоро барылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар туһата суох буолан тахсаннар куһаҕан быһыылары элбэтэллэрин биллэрэр. (1,66).

Эргиэҥҥэ сыһыана суох эрээри эргиэнинэн дьарыктанан байа охсоору тиэтэйбит киһи кредит ылан табаар бөҕөтүн аҕалбыта, атыыга барбакка хаалан, кредитин кыайан төлөөбөккө иэскэ киирэрэ акаары буолууну биллэрэр. Ол курдук ханнык баҕарар үлэҕэ ылсыһарга, ол үлэ ураты уустуктарын дириҥник билии хайаан да эрэйиллэрин акаары киһи аахайбакка хаалыан сөп.

- “Албыҥҥа акаары бараммат” диэн өс хоһооно албын үчүгэйгэ ыҥырар курдугунан, олус үчүгэйдик иһиллэринэн кырдьыктан лаппа ордугунан, онно киирэн биэрээччилэр, акаарылар элбэхтэрин биллэрэр. (2,104). Элбэх сыыһалардаах, киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн оҥоруллубуттарын кэнниттэн икки аҥы арахсан тахсалларын билбэт, буккуйа сатыыр “айыы үөрэҕэр” сахалар киирэн биэриилэрэ, итэҕэли оннугар түһэриэхтэрин баҕаралларыттан тиэтэйбиттэрин, ыксаабыттарын бэлиэтэ буолар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһаннара сатыыр “аньыы” диэн тылларын туһана сатааһын акаары буолууну биллэрэр. Ол курдук айыы диэн тыл бэйэтэ, уруккуттан баарынан, икки өрүттэнэн тахсан үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу быһаарарыттан сахаларга суох “аньыы” диэн тылы хос киллэрэн туһана сатааһын акаары быһыыта арыллар.

Сайдыыны ситиһэ сатаан тиэтэйии, ыксааһын киһи быһыыта буолбатах. Саҥаны айыыны элбэхтик оҥордоххо ситиһии кыалларын бары билэбит. Ол эрээри биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан олоххо туһалаах буолан тахсан сайдыыны аҕаларын арааран билии эрэйиллэр. Туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу, олоххо киллэрии биир эмэ ураты үлэһит, талааннаах киһиэхэ кыаллар.

Дьон араастара элбэхтэр. Бары онтон-мантан була-тала сатаан саҥаны айыылары оҥоро сатаатахтарына олоро табыллыбаккалар, сатаммаккалар уонна сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн куһаҕаны оҥорууну үксэтэллэр.

Өйө-санаата татымыттан, киэҥ билиитэ суоҕуттан албыҥҥа киирэн биэрэр киһи акаары диэн ааттанара сөп. Массыына саппаас чааһын Владивостоктан чэпчэки сыанаҕа ыллараары, аҕалан биэрэбин диэбит киһини итэҕэйэн, отуойкаҕа олорон хаалбыт киһини бэйэтэ истибэтигэр акаары диэххэ сөп. Ону-маны чэпчэкитик ылар, булунар санааттан акаарыга түһэн хаалыы элбэхтик бэлиэтэнэр.

- “Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһооно санаа киһини салайарын, өйдөөх үчүгэйи оҥорорун, онтон акаары оҥорбута үксүгэр сыыһа-халты буолан хааларыттан куһаҕаны элбэтэн, алдьархайы оҥорорун быһаарар.

Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар киһи быһыыта түбэһэр. Сыыһа-халты туттубут киһи бэйэтин “Акаары да эбиппин” диэн билинэрэ, өйө-санаата киһи быһыытыгар ситэ тиийбэт буолан ылбытын биллэрэр.

Сайдыыны, үүнүүнү, тупсууну ситиһии саҥаны айан олоххо киллэрэн иһииттэн тутулуктааҕын бары билэбит. Бары саҥаны айыахпытын, ону туһанан аатырыахпытын, байыахпытын олуһун баҕарабыт. Ол иһин ол-бу, буолар буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһын сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн куһаҕан быһыыны, алдьатыыны элбэтэн кэбиһэр.

“Айыыны оҥор”, “айыы үчүгэй” диэн этиилэри туһанар “айыы үөрэҕэ” эдэрдэр алдьатыыны оҥороллорун элбэтэр, дьону барыларын албыҥҥа киллэрэр. Бу сыыһа үөрэҕи оҕолоругар үтүөнү баҕарар төрөппүттэр тохтотуохтара этэ.

- “Иҥсэтигэр иэдэйбит, акаарытыгар алдьаммыт” диэн өс хоһооно аһара иҥсэлээх буолуу киһини акаарытыгар түһэрэрин биллэрэр. Иҥсэ диэн дьоҥҥо эмиэ баар. Эмискэ байыы куһаҕан дьайыытыттан, содулуттан киһи иҥсэтэ аһара улаатан хааларыттан акаарытыгар түһэрин, сыыһа-халты туттарын, бу өс хоһооно биллэрэр.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар акаары буолуу улахан дьайыылаах. Атын киһини хомотуу үгүстүк акаары быһыыттан, акаарытык саҥаран кэбиһииттэн тахсар. Куһаҕаны, дьону хомотууну, сыыһа-халты туттунууну оҥорон баран “Акаары да эбиппин” диэн муҥатыйааччылар хаһан баҕарар баар буолан ылаллар.

“Санаабычча быһыылаах”, тиэтэйэр, ыксыыр, тугу саныы түстүтүн оҥоро сатыыр киһи элбэхтик сыыһа-халты туттунан акаары быһыыны оҥоро охсон кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалар.

Сыыһа-халты туттунуу диэни киһи хаһан баҕарар оҥорон кэбиһиэн сөп. Оннук куһаҕан быһыыттан дьону харыстаары сахалар Улуу тойон таҥара үөрэҕин айбыттар. “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн өс хоһооно киһи сыыһа-халты туттунуом суоҕа диэн быһа этинэрэ сатамматын биллэрэр.

Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар көрсүө, сэмэй буолуу киһини сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр аналлааҕын былыр үйэҕэ быһаараннар оҕолорун кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.

Куһаҕан, сыыһа-халты быһыылары оҥорортон сэрэниэ, харыстаныа этибит. Акаары быһыылар элбэхтик хатыланнахтарына акаары майгыны үөскэтэллэр. Ол аата оҥорор быһыылара биирдэ эмэтэ акаары буолан ылаллара эбиллэн куруук оҥоруллар акаары майгыга кубулуйаллар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн өс хоһоонноро оҥорон кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ туһаналлар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

2. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

Өссө маны көр