Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр

Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр диэн киһи өйүн-санаатын дьайыытын быһаарар саха өһүн хоһооно.

Былыргы кэмнэргэ өлбүт өбүгэлэртэн, үрүҥ айыылартан ылынар билиилэр өс хоһоонноро буолан тиийэн кэлэн туттулла сылдьаллар. Киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэрэ өс хоһооммутугар этиллэр:

1. Өйдөөх диэн өйө-санаата сайдыбыт, киһи быһыытын, сиэри тутуһар, сыыһа-халты туттуммат, оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһааран баран оҥорор көрсүө, сэмэй майгылаах киһи буолар.

2. Акаары диэн өйө-санаата киһиэхэ арыыйда тиийбэт, туох эрэ өйүгэр көтөн түспүтүн, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥоро сатыыр, киһи быһыытын, сиэри тутуспат, оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн аахсыбат, сыыһа-халты туттунара элбэх, албыҥҥа киирэн биэрэр киһини ааттанар.

“Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһооно өйдөөх уонна акаары тус-туспаларын, оҥорор быһыылара улахан туспалардаах буолан тахсалларын быһаарар. Бу өс хоһооно санаа эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин, үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын, киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына утарыта хайысхалаах буолан тахсыахтарын, өйдөөх оҥорбутун акаарыта алдьатыан сөбүн биллэрэр. (1,63).

Өйдөөх элбэхтик толкуйдууруттан, ыраахха диэри дириҥник ырытарыттан, киһи быһыытын, сиэри тутуһарыттан, аһара барбатыттан, көрсүө, сэмэй буолан сыыһа-халты туттубатыттан айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороругар туһалааҕа, үтүөнү оҥороро элбэх буолан тахсар. Онтон акаары быстах санаата элбэҕиттэн, сыыһа-халты туттунарыттан алдьатара үксүүрүттэн куһаҕаны оҥороро элбээн хааларын бу өс хоһооно биллэрэр. Ыгылыйыы, ыксааһын, аһара тиэтэйии, киһиргээһин киһи быһыыта буолбатахтар, акаары киһи оҥорор быһыылара буолаллар.

Өй-санаа уратыларын быһаарыыга сахаларга акаары диэн тыл туттуллар. Бу тылбыт “акаа-макаа” диэн өй-санаа тиийбэт, бытаан буолуутун биллэрэр тылтан үөскээбит. Киһи саҥарар саҥата, оҥорор быһыылара тугунан эмэ дьон саҥарар саҥаларыттан уратыланар, оҥорор быһыылара туга эрэ тиийбэт, кыайан киһи быһыытыгар сөп түбэспэт буоллахтарына акаары киһи диэн ааттанар.

Киһи оҥорор быһыыларыттан ханнык эрэ хамсааһыннар, уларыйыылар тахсаллар. Бу уларыйыылартан ханнык да содул үөскээн тахсыбатын киһи эрдэттэн ырытан билэн, быһааран баран оҥорорун олох сиэрэ ирдиир. Ситэ толкуйдамматах, ырытыллыбытах быһыылартан араас элбэх сыыһалар, содуллар, алдьатыылар үөскээн тахсыахтарын сөп. Өйө-санаата ситэ тиийбэт, акаары киһи оҥорор быһыылара үксүлэрэ табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕин “Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Олоххо ол-бу саҥаны, урут суоҕу киллэрэ сатааһын, айыыны оҥоруу элбэхтик табыллыбакка, сатаммакка куһаҕаҥҥа кубулуйара ордук элбэх. Саха сиригэр, ирбэт тоҥноох сиргэ химическэй собуоттары тута сатааһын содула улахан буолуон сөп. Ол курдук ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр дьон сыыһа-халты тутунууларыттан саахаллар, абаарыйалар тахса тураллар. Ирбэт тоҥноох сиргэ маннык абаарыйа кэнниттэн сутуллуу киэҥник тарҕаныан сөбүттэн эрдэттэн сэрэннэххэ, дьааттаах собуоттары туппатахха табыллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.