Акаары эбэтэр тиийиммэт

Акаары эбэтэр тиийиммэт диэн киһи өйүгэр-санаатыгар, киһилии быһыыларга кыранан тиийбэт быһыылары оҥорор эбэтэр ким эрэ албыныгар түбэһэр киһи ааттанар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ этэринэн оҕо өйө-санаата сайдыытын сыалынан киһи буолууну ситиһии, киһилии быһыыланыы буолар. Киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорууну ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһаннаҕына өйө-санаата киһи буолууну ситиһэр. Оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх таһыма киһи буолуу диэн ааттанар.

Дьон өйө-санаата сайдан кыыл өйүттэн-санаатыттан туспа арахсан, тупсан киһи буолууну ситиспитэ. Кэнники икки тыһыынча сылларга үчүгэй киһи таҥаралар, Христос уонна Аллаах көмөлөрүнэн киһи өйө-санаата өссө сайдан, тупсан, үчүгэй киһи буолуу таһымын билигин бары кэриэтэ ситистилэр.

Киһи буолуу диэн өй-санаа ситиспит таһыма ааттанар. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буоллаҕына ситиһэр аналлаах таһыма, олоҕор ситиһэ сатыыр сыала буолар. Оҕо улаатан ыал буоллаҕына бу таһымы ситистэ диэн ааҕыллар.

Ыал буолбакка хаалыыны сахалар киһи буолууну ситиспэтэ диэн сөбүлээбэттэр. Ыал буолбатах киһини киһи аҥара, аҥардас киһи диэн ааттыыллар. Оҕо ыал буолуута киһи буолууну ситиспитин биллэрэр.

Киһи буолууну кыайан ситиспэккэ хаалыы оҥорор быһыылартан араарыллан биллэр уонна тиийиммэт диэн ааттанар. Өй-санаа кыра халыйыыта, оҥорор быһыы киһи быһыытыгар кыранан тиийбэтэ тиийиммэт диэн быһаарыы үөскээһинигэр тириэрдибит.

Өй-санаа бу уратытын быһаарыы дьон киһи буолуу таһымын ситиспиттэрин кэнниттэн үөскээбит. Киһи буолуу таһыма киһи оҥорор быһыылара барыта киһи быһыытыгар сөп түбэһэр буоллахтарына эрэ ситиһиллэр. Киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар тугунан эрэ тиийбэттэриттэн тиийиммэт диэн аат, өй-санаа таһымын быһаарыы үөскээбит.

Элбэх сырыылаах уулуссаны киһи быһыылаах дьон киһи туоруур аналлаах бэлиэлээх сиринэн эбэтэр светофорунан ыйдаран туорууллар, онтон киһи быһыыта суох, киһиргэс эбэтэр тиийиммэт өйдөөх-санаалаах оҕо, киһи хайа талбыт сиринэн туораан массыына абаарыйатын оҥоруон сөп. Киһи буолууну өйдөрө-санаалара ситиһэ илик оҕолор онон-манан туораан түргэнник ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэрэллэрэ элбэх.

Киһи ханнык эмэ сыыһа туттунууну, алҕаһы оҥорон баран бэйэтин сэмэлэнэ, буруйун билинэ саныырыгар “Акаары да эбиппин”, “Акаарытык да быһыыламмыппын” диэн этинэр. Киһи быһыытыгар тиийбэт быһыыны оҥорон кэбиспитин билинэр.

Ханнык баҕарар быһыыны киһи оҥорорун курдук оҥоруу киһи быһыыта диэн ааттанар. Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэһит дьон киһи быһыыта диэн сахалыы таҥара үөрэҕин олохтообуттар. Киһи быһыытын тутуһуу сиэри үөскэтэр. Саха киһитэ сиэри тутуһар, хаһан даҕаны аһара, таһынан барбат.

Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэт, ол иһин оҥорбот быһыытын оҥоруу ааттанар. Айыыны оҥоруу олохсуйбут сиэри кэһэр, таһынан барар, ол иһин сахалар айыыны оҥорор киһини сөбүлээбэттэр, киһи быһыытын таһынан барарын иһин саллаллар, сэрэнэллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэннэр, оҕолору сыыһа үөрэтэннэр эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбэҕин аһара күөртээн бары айыыны оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара элбээн куһаҕан быһыыны оҥороллорун үксэтэллэр. Айыыны оҥорон наркотигы боруобалыы сылдьан онно ылларан хаалалларыттан эдэр наркоманнар элбээн иһэллэрэ киһилии өйдөөх-санаалаах дьону санаарҕатар.

Киһи таҥара үөрэҕэ Аан дойду үрдүнэн тарҕаммытын кэнниттэн киһи барыта киһилии быһыылары тутуһа сылдьара ирдэнэр буолбута. Киһи быһыытын өйө-санаата тиийбэтиттэн тутуспат киһи тиийиммэт диэн ааттанар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо өйүн-санаатын киһи буолууга иитэрэ, үөрэтэрэ өйө-санаата туруктаах буоларын, киһи быһыытын тутуһарын үөскэтэр. Өй-санаа буккулларыттан киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытыгар тиийбэтэ биллэн хаалыан сөп. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына мэскэйдэнэр, бара-бара төннөн кэлэр киһи быһаарыыны кыайан ылыммата арыллар.

Тиийиммэт, намыһах өйдөөх-санаалаах киһини олус былыргы кэмнэргэ акаары диэн, акаа-макаа диэнтэн таһааран ааттыыллар. Киһи таҥара үөскээн дьон киһилии быһыыланар буолбуттарын кэнниттэн тиийиммэт диэн быһаарар тыл үөскээбит. Оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар хайа эрэ өрүтүнэн тиийбэтиттэн акаарыта быһаарыллар. Акаары диэн тылы билигин үөхсүү курдук туттуллар эрээри өй намыһаҕын син-биир биллэрэр.

Айыылартан ылынар билиилэргэ былыргы кэмнэргэ үөскээбит өс хоһоонноро киирсэллэр. Бу өс хоһооннорун ханнык да уларытыыта суох туһанан барар кыахтаныллар. Бары өс хоһооннорун суолталарын былыргы дьон олохторугар боруобалаан билбиттэринэн чуолкайдар уонна табалар.

“Албыҥҥа акаары бараммат” диэн өс хоһооно албыҥҥа киирэн биэрэр киһи акаары буоларын быһаарар. (1,66). Бу өс хоһооно албын хаһан баҕарар баарын уонна онно киирэн биэрээчилэр элбэхтэрин биллэрэр.

Саха дьоно итэҕэллээх буолар баҕа санааларын туһананнар тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэн олус улаханнык албынныы сылдьаллар. Саха үлэһит дьоно кинилэр албыннарыгар киирэн биэрбэттэрэ эрэйиллэр. Үлэни-хамнаһы көрсүө, сэмэй дьон эрэ улахан тулуурдаахтарыттан кыайаллар, онтон айыыны оҥоро сатааччылар элбэхтик солумсаҕыраллар, үгүстүк сыыһа-халты туттунууну, алдьатыыны оҥороллор. Тыа сириттэн кыайа-хото үлэлээбэттэр, мөлтөхтөр, тулуурдара суохтар бараллар.

Албынныы сатааччылар хаһан баҕарар бааллар. Араастаан ньаамырҕаан, ньуолбардык саҥаран кыра оҕолору, эдэр дьахталлары албыннааччылар элбэхтэр. Оннооҕор сахаларга ньаамырҕаан саҥарыыны тыл үөрэхтээхтэрэ нуормаҕа киллэрээри дьулуһаллар, "аньыы" диэн сахаларга суох тылы булан туһаннара сатыыллар.

Албын истэргэ минньигэһинэн, ханнык эрэ хаһан да туолбат ыра санааҕа киллэрэринэн акаары киһини угуйар, тардар күүһэ улаханын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар “Албын тыла минньигэс” диэн өс хоһооно оҥорбуттар.

Сэбиэскэй былаас хаһан да кэлбэт “коммунизмынан” албыннаан Россия колонияттан саҥа босхоломмут акаары дьонун өр кэмҥэ албынныы сылдьыбыта. Дьон өйдөрө-санаалара син сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарар кыахтананнар сэбиэскэй былаас албыныттан босхоломмуттара, бу былаас эстибитэ.

Акаарылар, тиийиммэттэр дьонтон ураты, биллииллээх буола сатыыр санаалара аһара улахан. Үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон аатыраллара кыаллыбатыттан куһаҕаны, хара айыыны оҥорон аатыра сатыыллара элбэх. Аатыра сатыылларыттан араас, ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыллар. Бу саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһыннара элбэхтик табыллыбакка, сатаммакка куһаҕан быһыылары өссө элбэтэллэр.

2018 сыллаахха алтынньыга Керчь куоракка эдэр уол элбэх киһини ытыалаан өлөртөөбүтүттэн дьон бары саллан сылдьаллар. Өй-санаа үөрэҕэ быһаарарынан бу кини оҥорбут быһыыта саҥаны айыы, ким да оҥорбот быһыыта буолар. Арай хара айыы буоларыттан дьон салыннылар.

Айыы диэн киһилии киһи билбэт, ол иһин оҥорбот ураты, сиэри таһынан барар быһыылара ааттаналлар. Акаары киһи солумсаҕыран иһэрэ үксүттэн ону-маны, буолары-буолбаты, айыыны оҥоро сатыыра аһара элбэҕин, ол иһин куһаҕан быһыыны элбэтэрин “Акаары төбө атаҕы иллэҥ оҥорбот” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Өй-санаа киһи улаханыттан тутулуктаах эмиэ уратылаах. Улахан уҥуохтаах киһи өйө-санаата сөбүгэр соҕус буоларын арааран билэн “Дагдайбытын аанньа даар акаары” диэн өс хоһооно оҥорбуттар.

Сахалар өй-санаа таһымын мээрэйдиир мээрэйдэринэн киһи таҥара үөскээбитин кэннэ биллибит киһи быһыыта ааттанар. Киһи быһыыта диэн киһи оҥорор бары быһыылара ааттаналлар. Киһилии быһыылаах киһи көрсүө, сэмэй, өйө-санаата олохтоох, сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрбэт туруктаах, үлэни-хамнаһы кыайарынан уратыланар. Олоҕу киһилии быһыылаах дьон таһаарыылаах үлэлэринэн сайыннараллар.

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

Өссө маны көр

• Акаары киһи