Албын тыла минньигэс

Албын тыла мүөттээҕэр минньигэс диэн саха өһүн хоһооно албыннааһын киһиэхэ дьайыытын биллэрэр.

Ким да албынната сылдьыан баҕарбат. Ким эрэ кими эрэ албыннаабыта, туохха эрэ үктэппитэ хойутаан да буоллар син-биир биллэн хаалар уратылаах. Араас улахан кистэлэҥинэн оҥоруллубут дьыалалар хаһан эрэ, син-биир биллэн тахсаллар. Бу этиини бигэргэтэргэ «Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат» диэн өс хоһооно баар. (1,61). Албыннаппыт киһи хомолтото албынньыкка син-биир тиийэн тугунан эмэнэн биллиэн сөп. Кырата итэҕэлиттэн тахсар, улааттаҕына иэстэбил үөскүүр.

Сымыйанан була сатаан айыллыбыт «айыы үөрэҕин» алҕастарын туһунан 8 / 2006 сыллаахха «Чолбон» сурунаалга сиһилии суруллубута. (2,70). Бу сымыйа үөрэх саха дьонун барыларын албыҥҥа киллэрэ сылдьар. Саха дьоно итэҕэллээх буолуохтарын баҕаралларыттан тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрэн сылдьаллар.

Итэҕэл икки өрүттээх; айыы уонна таҥара диэн икки аҥы арахсаллар уонна олортон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ таҥара итэҕэлэ эрэ туттуллар, бастаан иһэр. Үрүҥ айыы итэҕэлин үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олохторугар туһанар буолбут улахан дьон үөрэтэн үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан оҕолору үөрэтэргэ туһаналлара эрэ табыллар. Былыргы олорон ааспыт дьон оҥорбут куһаҕан, хара быһыылара умнуллууга аналланаллар. Итэҕэли сыыһа үөрэтииттэн үрүҥ айыы итэҕэлэ бастаан хааллаҕына эдэрдэр «Оруо маһы ортотунан», көҥүлүнэн барар майгылананнар арыычча өттүлэрэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ, бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ омук эстиитигэр, атын омукка баһыттарыытыгар тириэрдэр.

Элбэх дьону албыннааһын таах хаалан хаалбат, симэлийбэт, үгүстэр умнубаттар, иэстэбилэ хайаан да кэлэр уонна төһөнөн уһуур, ыраатар даҕаны улаатан биэрэр. Биир эмэ оҕотун былаҕайга, сыыһа-халты туттунууга былдьаппыт төрөппүт сыыһа үөрэппит "айыы үөрэҕин" тарҕатааччылартан иэстэһэр санаата аһара барыан сөп.

Оҕону «айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн үөрэтии оҕо сыыһа-халты туттунарын үксэтэр, тиэтэтэр, ыксатар, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору быстах быһыыга киирэн биэриэн сөбүн улаатыннарар. Онтон көрсүө, сэмэй буол диэн таҥара үөрэҕэ этэн үөрэтэрэ оҕону харыстыыр, сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга түбэһэрин суох оҥорор. Төрөппүттэр өй-санаа сайдыытын уратыларын билэн оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕин туһаналлара ирдэнэр.

Дьону албынныы, сымыйа «айыы үөрэҕин» тарҕата сатааччылар оҕолорун былаҕайга, быстах суолга былдьаппыт төрөппүттэр абааһы көрүүлэригэр хайаан да түбэһэллэр.

Киһи оҥорбут быһыытыгар, саҥарбыт тылыгар, суруйбут суругар эппиэтэ, иэстэбилэ хайаан да кэлэр. Сымыйаны этии хаһан баҕарар, хойутаан да буоллар син-биир биллэр. «Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат» диэн этии кырдьык хаһан баҕарар кыайарын биллэрэр. Арай сороҕор хойутаан эрэ кэлиэн сөп. Сэбиэскэй былаас дьон олоҕор оҥорбут сыыһата, сымыйата 74 сыл буолан баран биллэн хаалан, тыаһа-ууһа суох эстибитэ. Бу уһун кэм устата итэҕэйэр дьону, үлэһиттэри барыларын минньигэс тылларынан хаһан да ситиһиллибэт «коммунизм» кэлиэҕэ диэн албынныы сылдьыбыттара син-биир биллибитэ.

Эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо; оччолорго мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар салайар, баһылыыр былаастарын сүтэримээри билигин да сахалыы итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар дьону барыларын албынныы сылдьаллар, тугу эмэни саҥа тылы айбыта буолан саха тылын уларыта, ону-маны булан эбэ, маат курдук куһаҕан дьайыылаах тыллары оҥороннор эдэрдэр сахалыы үөрэтэллэрин хаалларан эрэллэр.

Арай «Албын тыла мүөттээҕэр минньигэс» диэн этиигэ «айыы үөрэҕин» айааччылар этиилэрэ сөп түбэһэринэн, бэйэлэрэ итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун албынныы сылдьалларын, билигин үгүстэр саҥа билэн эрэллэр. Оҕолору, дьахталлары албынныырга араастаан ньаамырҕаан саҥарыы ордук сөп түбэһэрин тыл үөрэхтээхтэрэ туһаналлар.

Сахалар өйдөнөллөр. Айыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну биллэрэр тылларын уларыппаттар. Сэбиэскэй былаас эстибитэ сүүрбэттэн тахса сылын ааста. Ол эстибит былаас тобохторо; оччолорго мааныламмыт суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ билигин да дьону албынныы сылдьалларыттан бу сымыйа үөрэҕи өрө туталлар.

Оҕо ийэ кута халлаантан түһэн кэлэр диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этиилэрэ таһы-быһа сымыйа. (3,12). Ийэ кут хантан да халлаантан кэлбэт, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн саҥаны билиитэ, үчүгэй үгэстэргэ иитиллиитэ, олору иҥэриниитэ ийэ кутун үөскэтэр. Бу ийэ кут киһини үйэтин тухары салайыыга биллибэтинэн кыттыһарынан оҕону кыра эрдэҕинэ иитии суолтата ордук улаатар. Кыра эрдэхтэринэ атаах буола иитиллибит оҕолор «Атаах оҕо өйө-санаата түктэри» диэн этиигэ сөп түбэһэр буола улааталларыттан улаатан иһэн сыыһа-халты туттуналлар, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбиир.

Буор кут диэн туспа өй-санаа. Киһи этин-сиинин, быччыҥнарын хамсатар өй-санаа. Хас биирдии быччыҥнарга иҥэн сылдьар. Буор куппут төһө сайдыылаах даҕаны хамсаныылары оҥорор кыах улаатар. Тустууктар мөлтөөһүннэрэ буор куттара сайдыбатаҕыттан тутулуктаах. Төрөппүттэртэн утумнаан ылынар өй-санаа, буор кут буолар.

Киһи этэ-сиинэ диэн туспа, төрөппүттэртэн, айылҕаттан быһаччы тутулуктаах сүрүн чааһа буолар. Хамсаныылартан эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өй-санаа буор кут диэн ааттанар, эти-сиини кытта бииргэ сылдьар.

Албыҥҥа киирэ сылдьары эрдэттэн билии содулун аҕыйатыан сөп. «Айыы үөрэҕин» албынын билии эрэйиллэр. Албын сыыйа-баайа биллэн көнөрө ордук. Албыҥҥа киирэ сылдьыбыт хойутаан биллиитэ, арыллыыта аһара улахан хомолтону, иэстэбили үөскэтиэн сөп.

Ханнык баҕарар албын, сымыйа хаһан баҕарар арыллар, кырдьык син-биир кыайар. «Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат» диэн этии хаһан баҕарар табатын былыргы өбүгэлэрбит дакаастаабыттара ырааппыт.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.
2. "Чолбон" сурунаал. 8 / 2006.
3. Баппаҕай Д.М. Киһитийии. - Дьокуускай: Бичик, 2012. - 160 с.