Эмискэ байыы содула

Эмискэ байыы содула диэн халлаантан түспүт курдук баай киһи өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр тосту уларытарын биллэрэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олорор олоҕунан муҥурданан хаалбат. Бу үөрэх киһи өйө-санаата сайдыытын хас да көлүөнэ дьон олохторун устата олус дириҥник ырытан быһаарар. Бу үөрэххэ эмискэ байыы өйгө-санааҕа улахан содуллаах диэн этиллэр. Ол курдук, субу халлаантан түспүт курдук баай киһиэхэ бэйэтигэр туһаны, үчүгэйи оҥорон сынньалаҥнык, талбытынан сырытыннарар буоллаҕына, оҕотун, кэлэр көлүөнэтин өйүгэр-санаатыгар улахан охсууну оҥорон, сүрэҕэ суох, бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулутуон сөп. Маннык үөрэммит оҕо улаатан олоҕун олороругар бас-баттах иитиллибитэ улахан уустуктары үөскэтэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэ быһаарар. (1,30).

Биир киһи олоҕо кылгас. Сахалар этэллэринэн «Түннүгүнэн чыычаах көтөн ааспытын курдук» сотору бүтэр. Кини кэнниттэн оҕолоро, сиэннэрэ хааланнар бу Орто дойдуга олох салҕанан баран иһэригэр баҕарар, ол туһугар дьулуһар, олоҕун олорор. Киһи олоҕун сүрүн сыалынан кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн киһи быһыылаах дьон оҥорон Сир үрдүгэр олоҕу салгыы сайыннарыы буоларын сахалар халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллар.

Олоҕу олоруу «Туох барыта икки өрүттээҕин» курдук эмиэ икки өрүттээх уонна хаһан эрэ, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэр уратылааҕын табатык сыаналааһынтан олус улахан тутулуктаах. Олоҕу олоруу икки өрүттэрэ манныктар:

1. Киһи олоҕун устата туох эмэ туһалааҕы оҥорон, тутан, экономикаҕа барыһы киллэрэр дьарыгынан дьарыктанан, үлэлээн-хамсаан олоҕу олоруута.

2. Атын дьон экономикаҕа туһалааҕы оҥорбуттарыттан туһанан олоҕу олоруу.

Олоҕу олоруу бу икки өрүтүн биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытан көрдүөхпүт:

1. Дьон үксэ үлэһиттэр. Олохторун устата туһалаах, барыһы оҥорор дьыалаларынан дьарыктананнар олоҕу сайдыы, үүнүү диэки сыыйа-баайа да буоллар хамсаталлар, баайы-малы мунньуналлар, уһун үйэлээх тутуулары туталлар. Олоххо туһалааҕы оҥоруу, үйэлээҕи тутуу бастакы миэстэни ылар буоллаҕына, киһи олоххо интэриэһэ улаатан киһилии олорор кыахтанарын таһынан оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин бэйэтин үтүгүннэрэн үтүө быһыыга, үлэҕэ-хамнаска иитэр-үөрэтэр кыаҕа улаатар.

Үлэ-олох үөрэҕэ диэн этии сүнньэ киһи үлэлии үөрэнэн олоҕу сайыннарарын, олох сайдыытын тэҥэ киһи өйө-санаата эмиэ сайдан иһэрин быһаарар.

Киһи бэйэтин кыаҕынан, үлэтинэн-хамнаһынан баайы-малы мунньунан баайыыны ситиһэрэ олус уустук, үлэлээх уонна уһун кэми ылар. Америка биллэр миллиардера Морган саҥа улаатан иһэн сүгэ сылдьар лотуогунан сигаретаны атыылыыртан саҕалаан баран кэлин киоск атыылаһан атыынан-эргиэнинэн дьарыктанан, баайын-малын үйэтин тухары мунньуммута. Билигин биһиэхэ даҕаны ырыынак үйэтэ кэлэн дьон кыахтаах, үлэни-хамнаһы кыайар өттүлэрэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунар, кыаҕырар кэмнэрэ кэлэн турар.

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕуттан салгыы баран хас да көлүөнэлэр олохторун бииргэ, холбуу ылан көрөр, сөптөөх, туһалаах быһаарыылары оҥорор. «Үлэһит дьон уһун үйэлээхтэр» диэн этиини кылгастык ырыттахпытына үлэлиир-хамсыыр киһи этэ-сиинэ, доруобуйата бөҕөрҕөөн уһуннук олорорун тэҥэ, оҕолорун, онтон салгыы сиэннэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэттэҕинэ, бу аймахтар бары үйэлэрэ уһуур, кэлэр көлүөнэлэрэ салҕанан баран иһэр кыахтанар.

Сахалар олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕуттан, үлэтиттэн-хамнаһыттан саҕаланан баран салҕанан, оҕолоро, сиэннэрэ, онтон хос сиэннэрэ улаатан олоҕу салҕаан иһэллэрин быһаарар. Олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллиитигэр оҕону атаахтатыы, сыыһа-халты иитии, аһара барар көлүөнэлэри улаатыннарарынан, бу дьон сыыһа-халты туттунууларын элбэтэн, аан маҥнай эр дьон ахсааннара аҕыйыырыгар тириэрдэр.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй, үлэһит киһи оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга үөрэттэҕинэ эрэ, бу оҕолор улаатаннар оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон буола улаатыннардахтарына, бу аймахтар ахсааннара эбиллэр, омуктар сайдар, элбиир кыахтаналлар.

2. Саха республикатыгар сэбиэскэй былаас саҕаттан оҥорор-тутар промышленность сайдыыта суох. Айылҕабыт дьадаҥытынан тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ өссө ханнык да барыһы биэрэ, олохтоохтору аһынан-үөлүнэн толору хааччыйа иликтэр.

Баайы-малы аптаах остуоруйаҕа кэпсэнэр курдук эмискэ булунуу киһи үлэлээн-хамсаан мунньунар кыаҕын таһынан барарынан, атын дьон бэлэмнэрин ылыыга, ону туһаныыга киирсэр быһыы буолар.

Олоххо бэлэми, атыттар оҥорбуттарын, туппуттарын ылан туһанааччылар аҕыйаатахтарына эрэ, олох сайдыы, үүнүү диэки сыҕарыйар кыахтанар. Хас сыл аайы ааҕыллар республика бюджетигэр барыс киириитэ баар буоллаҕына эрэ сайдыы ситиһилиннэ диэн этиэххэ сөп. Республикаҕа үлэ-хамнас сайдыыта суоҕуттан, бэлэми туһанааччылар элбэхтэриттэн бюджет итэҕэһэ хас сыл аайы улаатан иһэр.

Дьон бары кэриэтэ байыахтарын, олохторун көннөрүөхтэрин баҕарар буоллахтарына, сахалар хайдах байар туһалааҕын былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. «Эмискэ байар куһаҕан», «Тыалынан киирбит холоругунан тахсар» диэн этиилэрэ онно быһаччы сыһыаннаах. Бу этиилэр олус уһун үйэлээх саха дьонун үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах олохторун үөрэҕин төрүттэринэн буолаллар. «Тыалынан киирбит холоругунан тахсар» диэн этии түргэнник байыы киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор охсуута ордук улаханын табатык быһаарар.

Эмискэ байыы, туохха эмэ эрэйэ суох тииһинии, киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥорон көҥүлүнэн, талбытынан сылдьарын хааччыйар буоллаҕына, оҕолоро, онтон үөрэнэннэр, өссө көҥүл барыыларын үөскэтэн, киһилии быһыылаах сиэнэ суох хааларыгар тириэрдиэн сөбө итинник, этиилэр үөскүүллэригэр тириэрпит.

Босхону, бэлэми булан-талан байбыт дьон баайдарын араас элбэх киэргэлгэ, көмүскэ, харчыга, көргө-күүлэйгэ, аһааһыҥҥа-сиэһиҥҥэ кубулутар уратылаахтар. Маннык көрүҥнээхтик байбыт дьон элбээтэхтэринэ босхоҕо тииһиниэхтэрин баҕалаахтар, уоруйахтар, сүүлүктэр эмиэ элбииллэр.

Эмискэ байыы, элбэх харчылана түһүү диэни уоруйахтар уонна хаартыһыттар элбэхтик билбит суоллара. Сүүйэн булбут баай киһиэхэ иҥмэт, кэлбитин курдук ааһан хаалар аналлаах, атыттар ордук саныыллара олус күүскэ дьайыытыттан түргэнник симэлийэр, суох буолар дьылҕаланар. Бу дьон олус элбэх сүүйбүт харчыларыттан туох эмэ туһалааҕы оҥорбуттара бэрт аҕыйах, тугу булбуттарын барытын ыыл-мыыл гынан, ыһан-тоҕон, аһаан-сиэн, күүлэйдээн бүтэрэн иһэллэр.

Лотетеянан сүүйүү эмиэ эмискэ байыыга киирсэр. Халлаантан кэлэн түспүт курдук баай туһата кыра. Ордук массыынаны сүүйбүт дьон табыллыбаттар, босхо массыынанан олус түргэнник айанныылларыттан сыыһа-халты туттунан абаарыйаҕа түбэһэллэрэ элбээн хаалыан сөп. Лотереянан сүүйбүт массыынаны эргитэн, атыылаан баран туһанар ордук эрэллээх диэн этии оруннаах.

Эмискэ байыы бэйэтэ киһиргэс, дэбдэҥ майгылаах киһи өйүн-санаатын олус түргэнник куһаҕан өттүгэр уларытарын «Киһини билиэххин баҕарар буоллаххына, баайда биэр»,- диэн этии биллэрэр. Бу этии байбыты тулуйары, киһи быһыытын сүтэрбэт буолууну ураты тулуурдаах дьон эрэ тулуйалларын быһаарар.

Баайы-малы чэпчэкитик булуу-талыы үөрүүтэ-көтүүтэ барыга бары олус тиэтэйэр эдэрдэри уорууга-талааһыҥҥа, эмискэ элбэҕи булуна-талына охсууга үтүрүйэр күүһэ улахан. Эмискэ байыы өйү-санааны уларытар, төрдүттэн таҥнары эргитэр. Харчы баар буола түстэҕинэ түҥэтэргэ эрэйдээх, үгүс толкуйу, ырытыыны үөскэтэрин тэҥэ, эмискэ байбыттар харчыларын туора-маары ыскайдааннар, элбэхтик, үчүгэйдик аһааннар, сууйаннар «Халлаан хабарҕаларынан, муора тобуктарынан» диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр буола быһыыланалларыгар тириэрдэр.

Сэбиэскэй государство үгүс сылларга дьон күүстээх үлэтинэн-хамнаһынан мунньуммут баайын-малын үллэстиини салайааччылар баһылаан-көһүлээн ыыталларыгар бэйэлэрин умнубатахтарыттан, элбэххэ тииһинэннэр, биһиэхэ саҥа баайдар эрэйэ суох, дөбөҥнүк үөскээтилэр. Үлэлээбэккэ, эрэйдэммэккэ байар баҕа эдэр дьоҥҥо билигин аһара элбээтэ. Ыллыы, күүлэйдии, аһыы-сии сылдьан баай буолуохтарын бары баҕара саныыллара аһара барда. И.Гаврильев баайтан-малтан матан хаалымаары былдьаһан-тарыһан байа охсуон баҕарарын биллэрэр. (2,6).

Босхону булан туһана охсор баҕаттан халлаантан, айыылартан тугу эмэни ылан, онон эбинэн туһа оҥостор санаа үгүс дьоҥҥо киирэн эрэрэ куһаҕан. Дьон үтүө баҕа санааларын туһанан ааты-суолу ыла сатааччылар эмиэ элбэхтэр.

Туох эмэ санааны көтөҕөр баар буоллаҕына, дьон биллэр сымыйаны, омуннааҕы да истэллэрин, ааҕалларын, көрөллөрүн сөбүлүүллэр. Санааны көтөҕүү биирдэ эмэ туһалаах буоллаҕына, куруук санааны көтөхтөрө сылдьыы, өйөнөн хаалыы, сымыйа үгэһи үөскэтинэр сыыһа, кэлин бэйэлэрэ онтон эрэйдэниэхтэрин сөп.

Олоҕу олоруу диэн аҥардастыы ону-маны, малы-салы үллэстии, былдьаһыы-тарыһыы буолбатах. Олоххо аҥардастыы аҥар өттүн диэки барыы хайдах да табыллыбатынан дойдуга буолан ааспытын курдук бэлэми үллэстии сотору бүтэр.

Уоран эбэтэр урут түһэн эмискэ байбыт дьон өлөллөрүгэр кэмсиниэхтэрин сөп. Оҕолорун атаахтатан, быстах быһыыга үөрэтэн кэбиһэннэр сыыһа-халты туттунуулара элбээн хаалыан сөбүн тэҥэ, босхоҕо, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт эдэр киһи ханнык да үлэни-хамнаһы кыайбатыттан, сатаабатыттан уонна кырдьаҕастары аанньа ахтыбат буола улаатарыттан кэлин төрөппүттэригэр сыһыана тымныйыан, уустугуруон сөп.

Эмискэ байыы киһи өйүн-санаатын тосту уларытарынан, бэйэтэ куһаҕан майгыннанан хаалыан сөбүттэн, онтон оҕолорун «Көҥүлүнэн барбыт» дьоҥҥо кубулутарынан, эмискэ байбыт дьон уһун үйэлэрэ суохтар, үһүс көлүөнэлэриттэн, ол аата сиэннэриттэн ыла мөлтөөн, эстэн, симэлийэн баралларын уһун үйэлээх сахалар олохторун үөрэҕэ быһаарар. (3,68).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. «Кыым» хаһыат. 2008 сыл 33 №-рэ.

3. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.