Үлэ-олох үөрэҕэ

Үлэ - олох үөрэҕэ диэн этии киһи үлэлиир буоллаҕына эрэ киһи буоларын биллэрэр.

Айылҕаҕа өйдөрө-санаалара сайдан үрдүк таһымы кыайан ситиспэт кыыллар, көтөрдөр уонна балыктар бары аһылыктарын эрэ булунаары, тыыннаах сылдьаары кыахтара баарынан хамнаналлар, олохторун олороллор. Бу кыыллар олохторугар, өйдөрүгэр-санааларыгар мөлүйүөнүнэн сылларга ханнык да улахан уларыйыылар киирбэттэриттэн эттэрэ-сииннэрэ уонна тугунан аһылыктаналлара, дьарыктаналлара билигин даҕаны уларыйбакка бэйэлэринэн сылдьаллар.

Киһи мэйиитэ улаатан өйө-санаата сайдар турукка киириитэ, бэйэтин кыыллартан, сүөһүлэртэн араарыммыта төһө былыргы кэмнэргэ буолбута билигин даҕаны кыайан быһаарылла илик. Дьон олохторугар сайдыыны ситиһиилэрин бэлиэтээн сурукка киллэриэхтэриттэн, ол аата кэнники 5 эбэтэр 10 тыһыынча сыллар усталарыгар өй-санаа олус күүскэ сайынна, ситиһии бөҕө бэлиэтэннэ. Онтон бу кэм устата өйдөрө-санаалара төрүт да эбиллибитэ биллибэт эбисийээнэлэр билигин да итии дойдуларга элбэхтэр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта төһө да уустугун иһин кут-сүр үөрэҕин көмөтүнэн тус-туспа араартаатахха чопчу быһаарыыларга олоҕурара, туох уратылаахтара биллэр. Олох уонна хамсаныы куруук бииргэ сылдьаллар, биир төрүттээхтэр. Хамсаныыттан өй-санаа үөскүүр, элбэхтэ хатыланнаҕына киһиэхэ буор кут үөскээн мэйиигэ, эккэ-сииҥҥэ мунньуллар. Киһи санаатын күүһүнэн дьайан араас хамсаныылары оҥороруттан этэ-сиинэ эрчиллэн, үөрэнэн үөрүйэх буолар. Хамсаныылартан киһи буор кутун өйө-санаата эбиллэр, үлэлиир-хамсыыр дьоҕура улаатар. Киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кута өй-санаа өйдөбүллэринэн талаан, сатабыл, дьоҕур диэн ааттаналлар уонна инники көлүөнэлэр олус уһун кэмҥэ үөрэммит үөрүйэхтэрэ мунньулланнар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр баайдара буолаллар. Төрөппүттэриттэн оҕолоругар буор кут бэриллэр.

Сахалар «Yлэлиир-хамсыыр» диэн холбуу этиини куруук туһаналлар. Эт-сиин куруук хамсаннаҕына эрэ табыллар, бука бары сүһүөхтэрэ хамсаан, тэнийэн, имиллэн биэрэн иһиэхтээхтэр. «Сүһүөҕү тэнитии» диэн сүһүөхтэри ууннары тардынан, тыыллаҥнаан эрчийии ааттанар. Сүһүөхтэр, сис тоноҕосторо өр кэмҥэ хамнаабатахтарына хам хатыраннар хамныыр кыахтара кыччаан иһэр, тымырдар кыарааннар хааны-сиини сүүрдэллэрэ мөлтүүр, ол иһин киһи үйэтэ кылгыыр. Үлэ эрэ эти-сиини эрчийэр, хамсатар. Эт-сиин хамсааһыҥҥа, үлэҕэ, эрчийиигэ куруук наадыйар.

Yлэттэн-хамнастан өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһымын ситиһэн иһэр киһи үйэттэн үйэҕэ олорор олоҕун тупсаран, сири-дойдуну улахан тутууларынан киэргэтэн иһэрин тэҥэ, сылдьар, сынньанар сирдэрин эмиэ оҥостор. Өй-санаа сайдыыта араас күүстээх, кыахтаах тиэхиникэлэри айан үлэ бары көрүҥнэригэр киэҥник туһанарга тириэрдиитэ, киһи үлэлээри, тутаары, этин-сиинин кыһалҕаттан хамсатара аҕыйаан иһиитин үөскэтэр. Олох тупсан иһиититтэн киһи үлэни сыал-сорук оҥостон хамсанара аҕыйаан биэрэн иһэрин аналлаах, эккэ-сииҥҥэ туһалаах хамсаныылары, анаан-минээн оҥорон, эти-сиини эрчийэн, дьарыктаан биэрэрэ ирдэнэр.

Олус былыргы кэмнэргэ олох иһин охсуһуу, ас-таҥас булунуу туһугар киһи өйө-санаата күүскэ үлэлээн сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтаммыта, илиитигэр маһы тутан атын кыыллартан көмүскэнэргэ уонна бултуурга туһаныаҕыттан ыла өйө-санаата сайдыыта ордук күүскэ эбиллэн барбыта.

Киһи өйө-санаата сайдыытыгар үлэ ылар оруола ураты үрдүк. «Yлэ – олох үөрэҕэ» диэн этии үлэттэн өй-санаа үөрэнэн, сайдан эти-сиини хамсатан, эрчийэн иһэрин быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ дьон үөрдүһэн, бииргэ олорор эрдэхтэринэ күүстээх, кыахтаах эр киһи аҥардастыы баһылыыр, салайар этэ. Өй-санаа сайдан иһиитэ аҥардастыы күүс-уох, эт-сиин баһылааһыныгар тосту уларыйыыны киллэрбитэ. Аҥардас мас баалкыга холоотоххо, онно тааһы баайдахха, охсор күүһэ лаппа улаатара аны өйдөөх, үлэлиир тэрили оҥостор киһи баһылаан салайыытыгар тириэрдибитэ.

Араас матырыйааллары тупсаран, уһуктаан, биилээн оҥоруу өй-санаа лаппа сайдан киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсан барыытын бэлиэтиир. Дьон сайдыытын биир биллэр уратытынан туттар сэби-сэбиргэли оҥостуоҕуттан ыла өйө-санаата ордук сайдыбыт, үөрэҕи-билиини ситиспит киһи сирдээн салайыыта олоҕурбута. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар киһилии сыһыан үөскээн сайдан, үгэс буолан олохсуйан барбыта.

Киһи үлэни-хамнаһы сатыыр буола сайдыаҕыттан, сатаан саҥарыаҕыттан ыла өйө-санаата күүскэ сайдан кыыллартан, сүөһүттэн уратыланан, өй-санаа быһаарыыларынан, сиэргэ олоҕуран олоҕун оҥостор буолбута. Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона үөскээбитэ, «Сиэри кэһимэ», «Киһи буол» диэн өй-санаа үөрэҕэ сайдан барбыта. Киһи өй-санаа соччо киирбэт дьонуттан, сүөһүлэртэн туспа арахсыыта, бэйэтин киһи диэн ааттаныыта киһилии быһыылары оҥорор, сиэри тутуһар буолуоҕуттан ыла саҕаламмыта.

Сиэр диэн саха киһитэ барыта тутуһуохтаах аналлаах өй-санаа кыйыата, аһара барбат хааччаҕа буолар. Аныгы үйэҕэ бу өй-санаа хааччаҕа сокуоннарга уларыйан, дьайыыта ордук күүһүрдэ. Бу кыйыа икки өрүттэн, икки ардыларынан, ханан эрэ ортотунан барыыны бэлиэтиир уонна киһи оҥорор быһыытын аһара барбаты быһаарар.

Сиэр диэн тыл дьүһүнү эмиэ бэлиэтиир. Үрүҥ уонна хара дьүһүннэр буккуһан холбоспуттарыттан үөскээбит буолан араас көрүҥнэри биэрэр. Сырдык сиэрэйтэн, хараҥа сиэрэйгэ диэри үрүҥ уонна хара буккуһуутун көрдөрөр.

Сахалар олохторун сокуона «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарар. Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара диэннэргэ арахсаллар. Сиэр диэн бу икки дьүһүн холбоспуттарыттан үөскээбит буолан икки өрүт икки ардынан быһаарыыны ылыныыны дьүһүннээн көрдөрөр.

Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара икки ардыларынан таба, икки өрүт сөбүлүүр, ол эбэтэр икки өрүт санааларыгар син сөп түбэһэр быһаарыы баар буоларын биллэрэр.

Сахалар сүрэҕэ суох, мөлтөх, сытан иһэр киһини «Сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран үлэлэтэ сатыыллар. Тулуура тиийбэккэ аһара арыгы иһэн итирэн, куһаҕаннык быһыыланар киһини «Сүөһү курдук» диэн этэллэрэ эмиэ баар. Өйө-санаата киһиэхэ тиийбэт улахан кыыл сүөһү диэн ааттанар.

Киһи үлэһит, үлэлиир буоллаҕына эрэ киһи буолар. «Yлэ – олох үөрэҕэ» диэн этии киһи үлэлиириттэн олорор олоҕун тупсаран иһэринэн сүөһүттэн уратылааҕын быһаарар.

Өй-санаа сайдан истэҕинэ үтүөҕэ баҕарыы уонна киһи буолуу өйө-санаата холбоһоннор киһини сирдиир, инники диэки ыҥырар күүскэ, таҥараҕа кубулуйбуттара. Айыылаах-таҥаралаах буолуу киһи өйө-санаата язычествоттан салгыы сайдан өссө үрдүк таһымҥа тахсыбытын биллэрэр. Саха дьоно таҥараны уонна үрүҥ айыыны билинэллэрин, итэҕэйэллэрин, бу икки өйдөбүллэри былыр-былыргыттан бииргэ холбоон туһаналлара быһаарар.

Уһун үйэлэргэ киһи олох иһин охсуһан, үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн, этин-сиинин эрчийэн испитэ. Ол кэмнэртэн ыла саҕалаан сахалар өй-санаа буор кут буолан мунньуллан иһэр диэн этиилэрэ дакаастанар. Бэйэтэ үлэни-хамнаһы баһылаан, этин-сиинин үөрэтэн, эрчийэн, үөрүйэх оҥорбут киһи өйө-санаата мунньуллан буор куту үөскэтэр. Буор кут хамсаныылартан үөскүүр эт-сиин өйө-санаата. Yөрүйэх буолуохха диэри уһуннук эрчиллии, куруук үлэлии-хамсана сылдьыы буор кут үөскүүрүгэр тириэрдэр. Буор кут мэйии дириҥ түгэҕэр, бары быччыҥнарга олохсуйар буолан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ киһи буор кута салгыы бэриллэн иһэрэ өй-санаа сайдыытын, ситиһиини ылынар кыаҕын түргэтэтэр. Үлэни-хамнаһы баһылаан өйдөрүн-санааларын сайыннаран иһэр аймахтар, омуктар өйдөрө-санаалара, буор куттара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, эдэрдэр түргэнник сайдан иһиини ситиһэллэригэр кыах биэрэр.

Сахалар «Төрүт уус киһи» диэн быһаарыылара бу киһи үтүө, үлэһит, уус төрүттээх, төрөппүттэрдээх буолан сайдыылаах буор куттаах, ол иһин үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ, тулуура, дьулуура элбэҕин быһаарар. Төрүт-уус киһи оҕото диэн быһаарыы бу киһи сайдыылаах буор куттааҕын, этэ-сиинэ үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕин, дьоҕура, талаана элбэҕин биллэрэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕунан муҥурданан хаалбат, хас да киһи, көлүөнэлэр олохторун устата салҕанан баран иһэр. «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этии оҕо төрөппүттэрин, эһэлэрин, эбэлэрин, хос эһэлэрин уонна эбэлэрин олохторун холбуу ылан быһаарар.

Туттар сэби-сэбиргэли оҥостору киһи билэн, туһаныаҕыттан ыла олорор олоҕо сыыйа-баайа тупсан барбыта. Олус былыргы дьон урут үксүгэр хайа хаспахтарыгар олохсуйар эбит буоллахтарына, билигин хайа баҕарар сиргэ ураһа туттан олорор кыахтаммыттара, олорор сирдэрин кэҥэтэн, бултаан, балыктаан саҥа сирдэри баһылаабыттара.

Киһи айылҕа кыылларыттан аан бастаан ыты дьиэтиппитэ биллэр. Ол кэнниттэн табаны, ынах сүөһүнү, онтон сылгыны көрүү-истии, иитии, үлэҕэ-хамнаска туһаныы кыаллыбыта. Айылҕа кыылларын дьиэтитииттэн үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта үрдээн, ас-таҥас элбээн барбыта, киэҥ сирдэри баһылааһын саҕаламмыта.

Дьон-норуот ахсааннара биллэрдик эбиллэн, сири-дойдуну баһылааһыннара тэнийбитэ, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта үрдээн баай-мал мунньуллуута саҕаламмыта, дьон баайга уонна дьадаҥыга арахсыылара биллэр уратыламмыта. Олус былыргы кэмнэргэ ким күүстээх, кыахтаах дьону баһылаан салайар эбит буоллаҕына, билигин өйө-санаата ордук сайдыбыт киһи баһылаан салайар кыахтаммыта.

Дьон бары баҕа санаалара биирдэр. Бука бары кыахтара баарынан хайдах эрэ олохторо тупсарыгар кыһаналлар, баҕара саныыллар, үлэлээн-хамсаан олорор сирдэрин оҥостоллор. Бу баҕа санааларын толорууга бары кыахтарын уурдахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Олоҕу тупсарыы дьон бары майгыларын курдук эмиэ икки өрүттээх:

1. Yгүстэр үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан олохторун тупсаран иһэллэр. «Киһи бэйэтэ оҥорбутун ордук сыаналыыр, астынар» диэн этииттэн үлэ киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратылара сайдыыны ситиһии диэки хайысхалаахтарын быһаарар.

Дьон олохторун сыалын үлэ-хамнас, оҥоруу, тутуу диэки салайдахтарына кэлэр көлүөнэлэрин үлэҕэ үөрэтэннэр өйдөрө-санаалара салгыы сайдан иһэрин ситиһэллэр.

2. Сорохтор соччо үлэлээбэккэ эрэ олохторун баайдык, талымнык, сынньалаҥнык олоруохтарын баҕара саныыллар. Бу дьон аҕыйаҕа суохтарын биллэр өс хоһоонноро: «Работа не волк, в лес не убежит», «Yлэ куобах буолбатах, куотан хаалыа суоҕа» диэннэр соччо ыксаабакка, эрэйдэммэккэ эрэ үлэлиэххэ сөбүн биллэрэллэр.

Саха дьонугар үлэ тыыннаах буолууну, сүрэҕи кытта сибээстээх. Сүрэх куруук үлэлиир, тэбиэлиир, киһи хаанын тохтообокко эрэ хачайдыыр. Хаһан да тохтоон, сынньанан да ылбат. Сүрэх киһи тыыннаах буоларын хааччыйар. Сүрэх диэн тыл иккис өйдөбүлэ үлэни кытта сибээстээх уонна «Тохтообокко үлэлиир», «Yйэтин тухары үлэлиир» диэн өйдөбүлү биэрэр.

«Сүрэҕэ суох» диэн соччо үлэлиэн баҕарбат, үлэлии үөрэммэтэх киһини этэллэр. Бу олус дириҥ түгэхтээх этии киһи үлэлээбэтэҕинэ, этин-сиинин эрчийбэтэҕинэ тыыннаах сылдьара эмиэ уустугурарын быһаччы быһаарар.

Кэлин кэмҥэ биһиэхэ үрдүк үөрэхтээһин сайдан үөрэх өттүн өрө туппут дьон үлэни-хамнаһы баһылааһыннарын курдук өйдөбүл үөскээбитэ сүрэҕэ суох соҕус, чэпчэки үлэни көрдүүр дьону элбэтэн, дьиҥнээх оҥорор, тутар үлэнэн дьарыктанааччылар аанньа ахтыллыбаттарыгар, ахсааннара аҕыйыырыгар тириэрдибитэ.

Олох тупсара үлэттэн эрэ үөскүүр. Күүстээх үлэттэн. Дьон үгүстэрэ, бэртэрэ хас да көлүөнэ устата үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньуналлар, эдэр көлүөнэлэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн өссө күүстээх үлэһит оҥороллор. Бу аймах дьон буор куттара тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэҕэ үөрүйэх, ол иһин үлэни-хамнаһы кыайаллар, үгэстэргэ үөрэнэннэр ийэ куттара, өйдөрө-санаалара туруктаах буолан олохторун устата сыыһа-халты туттубаккалар, быстах суолга киирэн биэрбэккэлэр баайдара-маллара элбээн, хаҥаан иһэр, уһуннук, эйэлээхтик, киһи быһыылаахтык олороллор.

Биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит оҕуһунан үлэлииллэрэ уонна ат мииннэрэн кэргэннэрин сүгүннэрэн аҕалаллара. Билигин дьон үлэтэ-хамнаһа олус күүскэ сайдыбыттарын бэлиэтинэн араас омуктар сылтан сыл аайы тупсан, киэркэйэн иһэр массыыналарынан чугас сиргэ айанныыллар, ыраахха самолеттарынан көтөллөр.

Yөрэх-билии сайдан билигин марксизм үөрэҕин билбэт киһи аан дойдуга аҕыйах. Бу үөрэх – үлэ туһунан үөрэх. Кыайыылаах үлэ эрэ омугу сайыннарар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр хас киһини барыларын маарынната, дьадаҥыларга тэҥнии сатааһынтан уонна оҥорон таһаарыыттан туһаныыларын эмиэ тэҥнээһин олох, үлэ-хамнас сайдыытыгар ээл-лээл сыһыаннаһыыларыгар тириэрдибитэ. Дьон бары тэҥнэһиилэрин үөскэтии намыһах өйдөөхтөр-санаалаахтар атын дьону ордук санааһыннарын аһара күөртээн, күөдьүтэн арыычча талааннаах, табыллыылаах дьон үлэлэрин-хамнастарын, саҥаны айан олоххо киллэрэллэрин атахтыыра. Ол иһин сайдыыны ситиһиибит олус бытаарбыта, атын омуктартан ыраах хаалбыппыт.

Сэттэ уонтан тахса сыл устата сэбиэскэй былаас «Киһи барыта тэҥ» диэн ыйыыны тутуһан дьону барыларын тэҥнии сатаабыта чахчы кыаллыбата. Дьон өйдөрө-санаалара тус-туспатын курдук эттэрэ-сииннэрэ, үлэни кыайар дьоҕурдара эмиэ тус-туспаларын уонна кыайан тэҥнэммэттэрин өр сыллаах күүһүлээн ыытыллыбыт эксперимент түмүгэр дакаастаммытын итэҕэйдибит диэххэ сөп.

Kиһи барыта тэҥ буолар кыахтара суох. Дьон бары араастар. Сорох мөлтөх, ыарыһах, өйө тиийбэтин тэҥэ, этин-сиинин уратылара өссө элбэхтэр. Мөлтөх өттүлэрэ атыттар көмөлөрүгэр, ыйан биэрэллэригэр наадыйаллар, үтүктэ, батыһа сатыыллар. Дьон барыларыттан мөлтөх өйдөөх-санаалаах өттүлэрэ уонтан сүүрбэччэ бырыһыаҥҥа диэри ахсааннарын хаһан баҕарар ылаллар.

Салайар партия сыыһа хайысханы тутуспутуттан экономика сайдыыны ситиспэккэ сэбиэскэй былаас эстибитэ. Тастан кэлэр көмөҕө өйөнүү бэйэ кыахтаах да буоллаҕына онтун сатаан туһамматын үөскэтэр. Аны государство биэрэр көмөлөрүгэр дьон үөрэнэн, өйөнөн хааланнар бэйэлэрин оҥорор-тутар кыахтара аҕыйаан барбыта.

Перестройка кэнниттэн биир партия салайар былааһа уурайбыта. Билигин бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох хас да кыра партиялар үөскээннэр государствоны салайыыга кыттыһаллар эрээри бары салайааччылары түмэр «Единая Россия» партия эмиэ аҥардастыы баһылыыр кэмэ эргийэн кэллэ.

Дьон арыыччалара, инициативалаах, сайдыылаах өттүлэрэ күүстэрэ-кыахтара элбэх, өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһии диэки тардыһыылаах, доруобуйалара үчүгэй, тахсыылаахтык үлэлииллэр, элбэх барыһы киллэрэллэр, салайар былааска сыыйа тахсан иһэллэр. Дьон бу араҥалара сайдыыны ситиһиэн баҕарар государство сүрүн тирэҕэ буолар кыахтаахтар.

Yлэҕэ-хамнаска саҥаны арыйыы уонна олору олоххо быһаччы туһаныы сайдыыны аҕаларын туоһутун сахалар уһун үйэлээх олохторун холобуруттан булуохха сөп. Хоту сирдэригэр төттөрү үтүрүллэн кэлэн испит сахалар төрүттэрэ сайдыбыт, тупсубут тимири уһаарыыны уонна уһаныыны соҕурууттан илдьэ кэлэннэр, сайдыыны-үүнүүнү хоту сиргэ аҕаланнар саха омук элбиирин, киэҥ сиргэ тэнийэрин үөскэппиттэр. (1,15).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.