Санааны көтөҕүү

Сахаларга санаа туһунан билиилэрэ олус киэҥ уонна дириҥ, “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этии ону быһаарар. Дьон санаата хайа диэки салаллар даҕаны, олохторо ол диэки халыйан барарын бу этии биллэрэр. Россия атыттары кытта бэрт былдьаһан сэриитин сэбинэн киэптиирэ, саҥа сэрии сэбин оҥосторо элбээһинэ дьон санаатын сэрии диэки халытан кэбиһэр кэмэ кэлэн иһэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санаалары киллэрэн, иҥэрэн биэрэринэн, олору ситиһэригэр анаан сыалы үөскэтэринэн туһата олус улахан. Үтүө, үчүгэй баҕа санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕа улаатарын таҥара үөрэҕэ үөскэтэр.  

Санааны олус кыра курдук санааһын сыыһа. Ол барыта биир эмэ санаа сыыһа кылам гынан баран сүтэн, симэлийэн хааларыттан тутулуктаах. Хатылаан хос-хос санаатахха санаа күүһэ өссө эбиллэр, умнуллубат буолууга кубулуйан иһэр.

Санаа элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына улаханнык күүһүрэр, умнуллубат турукка тиийэн үгэскэ кубулуйар. Биир санааны ылыныы диэн санааны өссө күүһүрдүү, оҥорор быһыыга кубулута сатааһын ааттанар. Санаа элбэхтэ хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан киһини бэйэтин салайар кыахтанар, санаабыт санаатын толоруон сөп.

Санаа бу уларыйар уратытын билэн сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Киһи баҕа санаатын толороору олоххо ситиһиилэри оҥороро итини быһаарар.

“Киһиэхэ кыра да наада” диэн этии санаа күүһүн биллэрэр. Санаа олус кыра, биллибэт курдук да буоллар, киһи санаата көтөҕүлүннэҕинэ кыайбатын да кыайыан сөбүн биллэрэр.

Санаа көтөҕүллүүтэ киһиэхэ күүһүгэр күүс эбэр. Бу эбиллэр күүс таҥара үөрэҕэ оҥорор туһатын быһаарар. Күүһүгэр күүс киирбит киһитэ кыайбатын да кыайыан сөбө соргу көтөҕүллүүтүн үөскэтэр.

Соргу диэн киһи олоҕор көрсөр эрэйи, сору кыайыытыттан санаата көтөҕүллүүтэ, күүһүрүүтэ, оҥорор кыаҕа эбиллиитэ ааттанар.

Сахалар киһи санаатын көтөҕүү оҥорор дьайыытын былыр-былыргыттан билэллэрин өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт ойууннар дьону эмтээһининэн, санааларын көтөҕүүнэн дьарыктаналлара биллэрэр. Аҕыйах да буоллар эмтээһинтэн үтүөрэн хаалбыт дьон бааллара атыттар итэҕэйэллэрин үөскэтэр.

Былыргы кэмнэргэ дьону эмтээһининэн отоһуттар уонна ойууннар эрэ дьарыктаналлара. Отоһуттар биллэр көмөнү бэйэлэрэ оҥорор эмтэрин көмөлөрүнэн чахчы ситиһэллэр, онтон ойууннар өйү-санааны күүһүрдэн, киһи этэ-сиинэ бэйэтэ бөҕөргүүрүн, тупсуутун үөскэтэн туһалаах көмөнү оҥороллор.

Туох да атын булкааһа, туустара суох ыраас ууну иһэрдэн эмис дьон ыйааһыннарын түһэрэн боруобалаан көрбүт Сергей Малоземов санаа күүһүн итэҕэйэргэ кыах биэрэр. 10 киһи боруобаҕа кыттыспытыттан 9 киһи ыйааһынын түһэрбит, онтон биир итэҕэйбэт киһи ыйааһына түспэтэх. (1). Арай бу боруобалаан көрүүгэ олус ыраас уу киһиэхэ тириэрдэр күүһэ аахсыллыбакка хаалбыт. Сахалар муус уутун иһэллэрэ бу быһаарыыга сөп түбэһэр.

Санааны көтөҕөргө анаан арыгы иһиитэ элбээһинэ түргэнник арыгыга ылларыыга тириэрдэр кыахтаах. Киһи санаата түһэрэ, хамсыыра элбэҕиттэн, арыгы иһиитэ эмиэ элбээһинэ арыгыга ылларыыны түргэтэтиэн сөп.

Дьон олохторун тупсарар санаалара эбиллэрин туһугар үлэлиир үлэлэрэ туох эмэ биллэр барыһы биэрэрэ, олорор дьиэлэрин тупсарыылара, оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр кыахтара тиийэрэ улахан оруолу ылар. Киһи тугу эмэни ситистэҕинэ, оҥордоҕуна санаата көтөҕүллэр, өссө оҥорор санаата улаатар. Тугу да ситиспэт, оҥорбот киһи санаата түһэриттэн салгыы тугу да оҥорбот буолан хаалыан сөп.

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аан маҥнай кыра, кыайар үлэтиттэн саҕалаан үөрэтии туһалыыр. Тугу эмэ суолталааҕы оҥордоҕуна, аҕалан биэрдэҕинэ хайҕанара, манньа ылара үлэлии үөрэнэригэр олук, тирэх буолар. Оҥорбутуттан санаата көнөрүттэн, өссө оҥорор кыаҕа улаатан биэрэр. Үлэҕэ үөрэтэргэ “Оҕону кыраҕын, сатаабаккын” диир сыыһа, ол оннугар “Кыратык кыаттарбатах” диэтэххэ өссө оҥорор, үөрэнэр санаата ханнан хаалбат.

Ханнык эмэ оонньууга оҕону үөрэтэргэ маҥнай кыаттарбыта буолан санаатын көтөхтөххө үөрэнэр, кыайыыны ситиһэр санаата улаатар. Кыайыыны ситиһии үөрэнэр кыаҕын улаатыннарар.

Киһи оҥорор быһыытын санаата көннөҕүнэ, көтөҕүлүннэҕинэ өссө хатылаан оҥорон үгэскэ кубулутан туһанар кыахтанар. Санаа көтөҕүллүүтэ киһиэхэ олус туһалаах. Санаата түһэ сылдьар киһи тугу да оҥорумуон, туохха да үөрэнимиэн сөп.

Үтүө, үчүгэй тыллардаах алгыһы истии, бу тылларга иҥэн сылдьар өйү-санааны иҥэринии хас биирдии киһиэхэ туһалаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санаалары иҥэрэн биэриини, баҕа санаалары үөскэтиини алгыһы туһанан оҥорор.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн киһини санаата салайарын куруук туһана сылдьыы эрэйиллэр. (2,77).

Туһаныллыбыт литература.

1. НТВ. Передача “Чудо техники”. 17.01.2016. 

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.