Сибиэн
Сибиэн (ааҥл. ghost) диэн туох эрэ биллибэт, кутталлаах дьайыы биллиитэ ааттанар.
Кэлин кэмҥэ үөрэҕи-билиини ылынан иһиини, үөрэхтээһини, олох үөрэҕин кытта буккуйуу баар буолла. Атын омук тылын, үөрэҕин баһылаабыт киһини үөрэхтээх, барыны бары билэр киһи курдук санааһын уонна дьоҥҥо оннук итэҕэтии олохсуйда. Бу үөрэхтээһин охсуутугар ылларан сахалар бэйэлэрин олохторун үөрэҕин умнан, хаалларан эрэллэр. Эдэр көлүөнэлэри олох үөрэҕэр үөрэтии кэлин кэмҥэ букатын мөлтөөн сылдьар. Ол түмүгэр билигин эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларыттан олоххо оннуларын кыайан булумматтар, быстах суолга түбэһэллэрэ элбээтэ.
Үөрэҕи-билиини, үөрэхтээһини, олох үөрэҕин кытта холбуу буккуйуу бэлиэтинэн былыр-былыргыттан биллэр өс хоһоонун: «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн» диэни, олус быһаччы өйдүүр уонна аҥардастыы үөрэхтээһиҥҥэ эрэ сыһыаннаах курдук саныыр буоллулар. Бу өс хоһооно аан бастаан олох үөрэҕэр сыһыаннааҕа, киһи сааһыран, кырдьан истэҕинэ өйө-санаата эмиэ уларыйан, эбиллэн иһэринэн табатык быһаарыллар. Сааһыран истэххэ өй-санаа уонна эт-сиин уларыйыыларын этинэн-хаанынан билбит бэйэтэ кырдьаҕас киһиттэн эрэ билиэххэ, үөрэниэххэ сөбүн, бу өс хоһооно ыйар. Эт-сиин сааһыран, кырдьан, мөлтөөн истэҕинэ өй-санаа эбиллэн, күүһүрэн биэриитэ сөп түбэспэт, утарыта турсуулары үөскэтэн киһи олоҕор эбии уустуктары киллэрэр.
Сорох үөрэхтээхтэр атын омуктар; индиецтэр, кытайдар, нууччалар, дьоппуоннар уонна да атыттар сахалардааҕар ордук билиилээхтэр, кинилэри батыһыаҕыҥ, үтүктүөҕүҥ диэн ыҥыраллар. Бу ыҥырыыларынан кинилэр бэйэлэрэ сахалыы тылы, өй-санаа үөрэҕин соччо билбэттэрин, сахалар олохторун үөрэҕэр сыһыаннара кыратын көрдөрөллөр.
Тылы үөскэтэр дорҕооннор суолталара олус улахан. Тыл үөрэҕин быһаарыытынан дьон аан маҥнай туттар буолбут тыллара биирдии дорҕоонноох тыллар эбиттэр. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ уларыйдаҕына ытааһын, онтон «р» дорҕоон хатыланнаҕына - «рр» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ырдьыгынааһын үөскээн тахсаллара хаһан да уларыйбат.
Саха тыла олус былыргы тыл буолан бу дорҕооннор суолталара үөскэтэр тылларын өйдөбүлүгэр сөп түбэһэллэр. Бу тыл дорҕооннорун суолталара, дьайыылара тылга, өйгө-санааҕа бэриллэллэрэ билигин да уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Аҥардастыы «а» дорҕоону саҥарар киһи, биир эрэ дорҕоону элбэхтик туттарыттан, аҥала соҕус буолар дииллэр. Киһи тугу эмэ эттэҕинэ аанньа истибэккэ «аа» диэн ыйыталаһан иһэр киһини кырдьык да итинник саныахха сөп курдук.
Кытайдар Ци (кыт. 氣) диэн эньиэргийэ баарын үөрэтэн, баһылаан сылдьаллар диэн билэр-көрөр, ону-маны аахпыт дьон этэллэр, бэйэлэрэ сахалыы «Сибиэн» диэн тыл баарын букатын да билбэттэрин биллэрэллэр.
Сахалар «Си» диэн эньиэргийэ баарын билэллэрин булан сурукка киллэрбит киһинэн Тумус Мэхээлэ буолар. Кини «Удьуор үөрэҕэ» диэн үлэтигэр бу эньиэргийэ саха тылыгар хайдах киирэ сылдьарын быһаарар.
Си биллиитэ – сибиэн, сибики диэн буолар.
«Си буолуохтааҕар этэбин»,- диэн этиини сахалар элбэхтик тутталлар. Бу этии туох эрэ олус кыра таах хаалан хаалыаҕынааҕар этэбин диэн өйдөбүллээх, олус кыра хамнааһын баарын биллэрэр. Си кыра хамнааһыны үөскэтэр.
Си диэн төһө эмэ улахан күүс буоллаҕына сибики олох кыра, нэһиилэ, сыһыаннаах эрэ киһи билэр күүһэ. «Тугу эмэ сибикилээн биллиҥ дуо?» «Туох эмэ сибики биллэр дуо?»- диэн ыйыталаһаллар. Туох эмэ сибики биллиитэ диэн өйдөбүлгэ киһи түүлү көрүүтэ, этэ-сиинэ биттэниитэ киирсэр. Киһи олоҕор туох эмэ уларыйыылар тахсаары гыннахтарына киһи түүлү көрөр. Түүл киһини сэрэтэр, бу буолаары турар быһыыларга эрдэттэн бэлэмниир аналлааҕын олоххо туһана сылдьыахха сөп.
Сибики биллиитэ араас биттэниилэринэн эмиэ биллэр. Ыарахан ыалдьыт иһэрин кыра оҕо эмиэ билэр. Атаҕыргыырыттан кыҥкыйдыыр, ытыы, хаппырыыстыы сылдьар буолуон сөп. Кыра, хаампат оҕо кэннинэн харахтаннар эрэ ыалдьыт кэлэн иһэрэ биллэр.
Киһи этигэр-сиинигэр сибики биллиитэ имэ кэйиитинэн, сорох быччыҥнара тардыалааһыннарынан эмиэ биллэр. Быччыҥнар тардыалааһыннарын сахалар үөрэтэннэр биттэнии диэн ааттыыллар. Биттэнии диэн буор кут таһымыгар дьайар быһыы буолара быһаарыллар. Тас дьайыыттан киһи быччыҥнара хамсааһыннара биттэниини үөскэтэр.
Сибигинэйии диэн олус кыратык саҥарыы. Си биэрэбин диэн өйдөбүлтэн үөскээбит. Киһи уоһа хамнааһынынан көрөн тугу саҥарбытын билии сибигинэйиини билии биир көрүҥэ буолар.
Сахалар Си диэн ханнык эрэ Айылҕа күүһэ баарын бэйэлэрэ да былыргыттан билэллэр. Си эньиэргийэ киһиэхэ баарын биллэрэр тылынан «Сигили» диэн буолар. Бу тыл киһи ис майгытын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан олохсуйбут өйүн-санаатын быһаарар. Сигили киһиэхэ бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр ордук сыһыаннаах уонна кыраны, кэбирэҕи, түргэнник уларыйары көрдөрөр.
Си эньиэргийэ киһиэхэ буор кут таһымыгар дьайар кыаҕа арыллар. Эти-сиини утумнаахтык дьарыктаан буор куту төһө эрчийиллэр даҕаны си эньиэргийэ күүһүрэн, кыаҕыран иһэр.
Саха дьоно кытайдар билэр “ци” диэн эньиэргийэлэрин бэйэлэрэ да билэллэр. Олох кыра сибиэннэри, сибикилэри бэйэлэрэ даҕаны сиһилии билэн олохторугар туһаналлар. Арай бэйэлэрин өбүгэлэрин билиилэрин сыаналаан үөрэтэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара эрэ эрэйиллэр. (1,16).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. "Туймаада" хаһыат. №295. 10.03.2016.