Крона (харчы)

Кро́на (лат. Corona, ааҥл. Crown, ниэм. Krone, кылгатыллыбыта Kr, фр. couronne) — Арҕаа Европа кэккэ дойдуларын манньыаттарын уопсай аата, ону таһынан сорох дойдулар харчылара. Аата манньыакка баар коруонаттан үөскээбит.

Кыһыл көмүс манньыаттар

Бастакы кронанан 1340 сыллаахха, Филипп VI ыраахтааҕылыыр кэмигэр, Францияҕа быһыллыбыт «куронндор» (couronne d’or) ааҕыллар. Бу манньыат саҥа быһыллар кэмигэр 5,44 г ыйааһыннаах эбит, 1385 сыллаахха ыйааһына — 4,08 г, 1436 — 3,5 г. 1475—1683 сыллардаахха Францияҕа «күннээх экю» (ойуутугар коруона үрдүнэн күннээҕин иһин; ecu d'or au soleil).

Француз кыһыл көмүс манньыаттарын үтүктэн, Англияҕа 1526 сылтан кыһыл көмүс кронаны, 1537 сылтан Испанияҕа — кыһыл көмүс эскудоны, 1540—89 сс. Нидерландыга — «куронндору», 1618 сылтан Данияҕа «corona danica» быспыттара.

1551 сыллаахха Англияҕа бастакы үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут крона тахсыбыта, сыанатынан кыһыл көмүскэ тэҥнэһэрэ (кыһыл көмүс уонна үрүҥ көмүс английскай кроналар биир кэм тэҥҥэ тахса сылдьыбыттара уонна 5 шиллиҥҥа тэҥнэһэллэрэ.

Английскай крона 1971 сыллаахха, уоннаах манньыат систематыгар көһүүгэ, дылы быһыллыбыта.

Саҥа кэмҥэ «кыһыл көмүс кронанан» (ниэм. Goldkrone) 1857 сыллаахха тахсыбыт ниэмэс манньыатын сойууһун манньыаттарын ааттыыллар. Кыһыл көмүс крона ыйааһына 11,111 г этэ уонна 10 г кыһыл көмүстэн турара. Манньыат сирэй өттүгэр (аверска) — манньыат сойууһугар баар дойду баһылыгын мэтириэтэ. Итини кытта 1/2 кроналаах кыһыл көмүс манньыаттары быспыттара.

Крона аатынан 1871 сыллааҕы манньыат сокуонугар олоҕуран Германия кыһыл көмүс манньыаттарын эмиэ ааттыыллара. 10 маркалаах (крона) манньыаттары таһаараллара, ону тэҥэ 5 маркалаах (1/2 крона) уонна 20 маркалаах (2 крона). Манньыат сирэй өттүгэр Германскай империя 22 дойдутуттан биир баһылыгын мэтириэтин быһаллара эбэтэр Империя 3 куоратыттан биирдэстэрин гиэрбэтин.

Кыһыл көмүс ниэмэс кроналарын быһыы Бастакы аан дойду сэриитин саҕаланыыта тохтотуллубута.

Европа дойдуларын харчылара

1873 сыллаахха крона сүрүн харчы быһыытынан Данияҕа уонна Швецияҕа, 1875 сыллаахха — Норвегияҕа киллэриллибитэ. 1918 сыллаахха, Исландия тутулуга суох буолуутун кэннэ, бу дойду харчытын аата «крона» диэн буолбута.

1892 сыллаахха крона (corona, korona) Австро-Венгрия сүрүн харчытынан ааҕыллыбыта, Австрия 100 геллер манньыатыгар тэҥнэниллибитэ эбэтэр Венгрия 100 филлерыгар.

1 уонна 2 (флорин) кроналаах үрүҥ көмүс манньыаттар быһыллаллара, Венгрияҕа — форинт уонна 5 крона, кыһыл көмүс 20 уонна 10 крона манньыаттар, Австрия уонна Венгрия манньыаттарын тус-туспа тылларынан быһаллара.

Австро-Венгрия империята үрэллибитин кэннэ крона Австрияҕа (1 крона = 100 геллер) уонна Венгрияҕа (1 крона = 100 филлер) сүрүн харчыларынан буолбута.

1924 сыллаахха Австрияҕа кронаны сүрүн харчы быһыытынан шиллинг солбуйбута, Венгрияҕа саҥа харчы «пенгё» 1925 сыл сэтинньитигэр киллэриллибитэ.

Маны таһынан, крона — Чехословакия (1 Чехословакия кроната (koruna) = 100 геллер), Богемия уонна Моравия протекторатын, Чехословакия үрэллибитин кэннэ Словакия (словацкай крона, 1939—1945 уонна 1993—2009) уонна Чехия (чешскай крона, 1993 сылтан) сүрүн харчылара буолар.

Австрия республиката Иккис Аан дойду сэриитин кэннэ 100, 20 уонна 10 кроналаах кыһыл көмүс манньыаттары быспыта, манньыаттарга урукку Австро-Венгрия манньыаттарын ойууларын уонна «1915» суругу оннуларыгар хаалларбыта (10 кроналаах манньыаттар үксүлэрэ «1912» диэн суруктаахтар).

1928 сыллаахха крона сүрүн харчы быһыытынан тутулуга суох Эстонияҕа киллэриллибитэ. Бу харчы эстонскай марканы солбуйбута. Крона эргиирэ 1940 сыллаахха, Эстония ССРС-ка киириэҕиттэн, тохтотуллубута. Хойут Эстония, тутулуктан тахсыбытын кэннэ, крона хат эргииргэ киллэриллибитэ.

Быһаарыылар

Өссө маны көр

Сигэлэр

Крона нумизмат тылдьытыгар
Крона, монета // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.