Өй уонна санаа

Киһи төһө уһуннук олорор даҕаны өйүгэр-санаатыгар мунньуллар үөрэхтэрэ элбээннэр, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн иһэр. Омук олоҕун уһуна хас биирдии киһитин олохторуттан холбонон үөскээн тахсар. Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар олох туһунан үөрэхтэрэ төһө эмэ киэҥ, дириҥ буолар, олох бары ыарахан өттүлэрин барыларын үчүгэйдик билэллэр.

Ыраахтааҕы уонна советскай былаас кэмнэрин саҕана саха дьонун олоххо сыһыаннаах туох баар үөрэхтэрин барыларын туохха да наадата суох хойгур кэпсээн курдук этэллэрэ. Арай бу билигин кыһалҕа тирээн, сахалар ойууннарын үөрэхтэрин сэҥээрэр буолан эрэллэр. Билигин Россияҕа эдэр дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута былыргы сахалар өй уонна санаа туһунан үөрэхтэригэр төннүүнү эрэйэр буолла. Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ, олоххо уоппуттара лаппа элбэх буолара сыыйа дакаастанан иһэр.

Сахалар өй — мэйии диэн холбуу этиини элбэхтик тутталлар. Өйдөөх, мэйиилээх буолан киһи сайдан иһэр диэн этэллэр. Бу этии өй мэйииттэн быһаччы сибээстээҕин бэлиэтиир. Мэйиитэ улахан буоллаҕына өйдөөх, өйө элбэх буолара быһаарыллар. Мэйии 80 бырыһыанын мэйии сарыыта ылар. Киһи мэйиитэ 200 млн сыл устата үс төгүл улааппытын учуонайдар быһаарбыттар. (1,139).

Сахалар өйдөбүллэринэн өй уонна санаа тус-туспалар. Өй мэйиигэ үөскүүр буоллаҕына, онтон тарҕанан, тэнийдэҕинэ санаа буола уларыйар.

Санаа диэн сүүрээн, эниэргийэ, киһи этин-сиинин устун тарҕана сылдьар. Өйбүт сүүрээннэрэ санаа буолан эппитин-сииммитин хамсаталлар. Өйбүт санаа буолан тулабытыгар тарҕана сылдьар. Санаабыт ханна таптаабыт сирбитигэр тиийэ тарҕанар. Сахалар киһи өйүн быһаарарга куруук туттар өй-санаа диэн холбуу этиилэрэ итинник быһаарыллар.

Мэйии быстах кэмҥэ буккуллан ылыытын «Өйө хамсаата» диэн этэллэр. Бу этиигэ өй суолтата быһаччы мэйии диэн буолар. Мэйии доргуйан хамсаатаҕына киһи өйө хамсыырын арааран билэр буоланнар итинник этэллэр. Медицина үөрэҕин этиитэ итини эмиэ бигэргэтэр. Киһи доргуйууттан мэйиитин тас бүрүөһүнүн хамсааһына өйө буккуллан ылыытыгар тириэрдэр.

Элбэх арыгыны иһэн кэбиспит киһи мэйиитин тас бүрүөһүнэ эмиэ хамсыыр. Бу хамсааһын сабыдыалынан киһи итирдэҕинэ «Өйө көтөн» хаалар. Медицина наукатын кандидата Б.М.Коган үөрэтиитинэн арыгы киһи мэйиитигэр киирэн тас бүрүөһүнүн тутулугун хамсатар, туруга суох оҥорор. Киһи элбэх арыгыны истэҕинэ мэйиитин тас бүрүөһүнэ хамсыы сылдьар буолар. Туттуна сылдьар быһыыта тосту уларыйан бэйэтэ тугу гынарын билбэт буолан хаалар. (2,17).

Киһи өйө хамсааһына уонна көтүүтэ мэйиитин тас бүрүөһүнүттэн тутулуктаах. Киһи көтөн хаалар өйө-санаата, салгын кута мэйиитин тас бүрүөһүнүгэр сылдьара быһаарыллар. Мэйии тас бүрүөһүнэ доргуйдахха дуу эбэтэр итирэн дуу хамсаатаҕына киһи өйө, салгын кута көтөр. Бу быһаарыы салгын кут мэйии тас бөрүөһүнүгэр сылдьарын чуолкайдаан биэрэр.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан бары үөрэҕи-билиини баһылааһыммыт, кулҕаахпытынан истэн, харахпытынан көрөн үөрэниибит барыта аан маҥнай салгын кут буолар. Бу өйбүт-санаабыт барыта мэйиибит тас бүрүөһүнүгэр сылдьар. Сахалыы мэйии тас бүрүөһүнүн, сарыыта диэн ааттыыллар. Мэйии сарыыта төһө элбэх мыччыстаҕастардаах да, соччонон өй-санаа элбэх буолар дииллэр.

Мэйии ис, дириҥ өттүгэр ийэ кут өйө-санаата олохсуйар. Элбэхтик хос-хос хатылаан үгэс оҥостон үөрэнэр буолан ийэ кут өйө-санаата чиҥ, мэйии ис өттүгэр киирэн олохсуйар. Доргуйууттан уонна арыгы да иһиититтэн бу өй-санаа хамсаабат, уларыйбат, көппөт. Дириҥник олорор. Итирбит киһи «Өйө көтөн», салгын кута баран хаалбытын кэннэ ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Киһи итирдэҕинэ уруккуттан үгэс буолбут, элбэхтэ хатылаан оҥоро үөрэммит, үгүстүк санаабыт быһыыларын оҥорор. Бэйэтин этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥороро элбиир, этин-сиинин баҕа санааларын уруттаан толорор буолар.

Буор кут өйө-санаата мэйии олус дириҥ өттүгэр, түгэҕэр олохсуйа сылдьар. Олус элбэхтик кыра эрдэҕиттэн хос-хос хатылаан үөрэниллэр буолан мэйии лаппа иһирдьэ өттүгэр киирэр. Буор кут өйө-санаата киһиттэн, мэйииттэн хаһан да арахсыбат.

Сахалар өй-мэйии туһунан билиилэрин бу курдук дьаарыстаатахпытына ким барыта өйдөөн, таба туһанар буолар. Киһиэхэ дириҥ, хаһан да умнуллубат билиини биэриэххин баҕарар буоллаххына, элбэхтик хос-хос хатылаан, үгэс оҥорон үөрэтии туттуллуохтаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллибит өйдөбүллэр хаһан да умнуллубаттар. Бу өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолаллар. Кэнники ылынар билиилэрин оҕо бастакы билбитигэр тэҥнээн көрөн туох туһалааҕын быһаарар, онтон биирдэ ылынар. Ханнык баҕарар саҥаны билиитин урут билбитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр.

Медицина наукатын кандидата А.М.Полюхов киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн баран оҕо мэйиитэ кураанаҕын, аан маҥнайгыттан мунньунан иһэр өйдөбүллэрин көннөрү үтүктэн үөрэнэрин быһаарбыт. (3,24).

Сахалар өй-санаа туһунан өйдөбүллэрэ бу этиигэ эмиэ сөп түбэһэллэр. Оҕону иитиини-үөрэтиини аан маҥнай батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн үөрэтэр эрэ туһалааҕын сахалар билэллэр. «Бэйэлэрэ үлэһит дьон оҕолоро эрэ үчүгэй үлэһит дьон буола улааталлар»,- диэн сахалар этиилэрэ итини бигэргэтэр. Бу этиини саха тыла эмиэ бигэргэтэр, ол курдук оҕо аан маҥнай иитиллэр онтон биирдэ үөрэнэр.

Санаа туһунан сахалар өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Киһи өйүн үлэтин барытын бу тыл быһаарар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар санаа маннык өйдөбүллэрэ киирэ сылдьаллар.

1. Киһи өйүн үлэтэ, туох эмэ туһунан өйдүүрэ, өйө.

2. Киһи тугу эмэ өйүгэр быһаарыыта, туох диэн өйдүүрэ, туох өйдөбүлү тутуһара.

3. Киһи бэйэтигэр өйүнэн сорук ылыныыта, тугу эмэ оҥорорго, ситиһэргэ сананыыта.

4. Киһи тугу эмэ өйүнэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан курдук ылыныыта, өйүнэн билгэтэ, чувствота.

5. Киһи туохтан эмэ улаханнык хомойуута, кими, тугу эмэ аһыйыыта, санаарҕабыл. (4,145).

Санаа ити курдук киһи өйүн үлэтин барытын быһаарарын таһынан бу өйү наадалаах сиригэр тириэрдэр аналлааҕа быһаарыллар. Санаа ханна эрэ сылдьар, ыраах да тиийэн хаалар кыахтаах.

Ис санаа — киһи иһигэр тута сылдьар санаалара. «Санаатын иһигэр тутар», «Санаатын биллэрбэт» диэн этиилэргэ сөп түбэһэллэр. Бу ис санаалар эти-сиинин хамсаталлар, ис уорганнары барыларын салайаллар, сөптөөхтүк үлэлииллэрин хааччыйаллар.

Баҕа санаа — үгүстүк киһи тас өттүгэр сылдьар. Ханна баҕарар тиийэр, ырааттаҕына ыра санаа дойдутугар, ырайга да тиийэр.

Ыра санаа — киһи олоҕор кыаҕа тиийбэт буолан хаһан да кыайан толорбот баҕа санаалара. Сирдээҕи олоххо сөп түбэспэт, кыайан туолбат баҕа санаалары сахалар туспа арааран – ыра санаалар диэн ааттыылар. Ыра санаалар мунньустар дойдулара Ырай итинник үөскээбит.

К.Д.Уткин олоҥхолору үөрэтэн былыргы сахалар киһи өйүн уонна санаатын дириҥник үөрэппиттэрин арыйар. Санаа киһини самнарар эбэтэр кынаттыыр кыахтааҕын биһиги өбүгэлэрбит үчүгэйдик өйдөөбүттэр. Киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор дьайыытыгар төрүөт буолара этиллэн иһэр. Өскөтүн санаа сирдиир, угуйар суолтаҕа туттуллар буоллаҕына, өй тобулар, тыырар хайысханы быһаарар. Yксүгэр өй-санаа бииргэ этиллэллэр, игирэ оҕолуу сиэттиһэн сылдьаллар. (5,77).

Сахалар үксүгэр бу икки тыллары өй-санаа диэн холбуу этэллэр. Холбуу этилиннэхтэринэ киһи өйүн-санаатын үлэтин ордук толорутук көрдөрөллөрүн иһин тутталлар. Өй мэйиигэ үөскээн баран салгыы киһи этигэр-сиинигэр эбэтэр тулатыгар тарҕаннаҕына санаа диэн ааттанар буолара быһаарыллар.

Үгүстүк биири саныы сырыттахха санаа эмиэ мунньуллар, тууйуллан киһини эрэйдиир. «Санааҕын аралдьыт» диэн этэллэр. Киһи атыны санаатаҕына, урукку санаата аралдьыйан, тарҕанан, симэлийэн иһэрин сахалар билэллэр. Санааны аралдьытыы киһи куһаҕан санааларыттан ыраастанарыгар хайаан да тутуннаҕына табыллар быһыыта буолар. Киһи өйүн-санаатын ыраастыырга, чэпчэтэргэ куһаҕан санааларын аралдьытан, суох оҥорон баран, атын үчүгэй санааларынан солбуйан биэрэрэ эрэ туһалыыр.

Киһи баһыгар араас эгэлгэ санаалар быыстала суох киирэн ааһаллар. Сүүс араас санаалар. Барара-кэлэрэ хааттарбыт киһи ордук санаа алыбыгар ылларар.

Санаалар салайан биэриигэ наадыйаллар. Баспыт иһигэр баппат, таһынан дэбилийэ сылдьар санааларбытын ыга тутан, хаайан, киһи быһыылаах санааларга куруук кубулута сырыттахпытына эрэ табыллар. Былыргыттан баар бу үөрэхпитин умуннаран кэбистилэр. Атеистар Россия дьонун буорту оҥоруулара итиннэ саһан сылдьар.

Араас үчүгэй баҕа санаалар быыстарыгар биир эмэ да буоллар куһаҕан санаалар киирэн тахсаллар. Сорохторо киирэн баран туох да суола ииһэ суох сүтэн хаалбаккалар араас минньигэс баҕа санаалары үөскэтэллэр.

Санаа. Санаа курдук түргэн, ханна баҕарар тиийэ охсор, уларыйар, күүһүрэр, кыччыыр, умнулла охсор туох да суох. Куруук биири саныы сырыттахха санаа күүһүрэн, үгэскэ, ийэ кукка кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Сахалар санаа ити уратыларын былыргыттан билэн «Киһи санаа хамначчыта» диэн этэллэр. Санаа туспа эниэргийэ буолара итинник быһаарыллар.

Бары саҥаны арыйыылары киһи аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөн, өр толкуйдаан быһаарар, онтон дьыалатыгар оҥорор. Бу саҥаны арыйар санаатын киһи олус өй кэмҥэ толкуйдаан, уһуннук санаан үгэскэ кубулутар. Бу санаата туспа үгэс, айыы буолар кыахтанар.

Өйү-санааны күүһүрдүү, дьарыктааһын, үтүө үгэстэргэ үөрэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Өйү-санааны үөрэтии таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Kиһи бэйэтэ быһаарар күүһүн, урукку үгэстэрин туһанан араас элбэх санаалартан талан ылан олоҕор туһанар. Биири эмэ сөбүлүү санаатаҕына оҥорон, толорон кэбиһэр.

Өй-санаа үөрэҕэ оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһиэхтээх. Улаатан, саҥа ону-маны билэн-көрөн, сатаан туһанарга үөрэнэ сылдьар оҕо өйүн-санаатын салайан, толорон, иитэн биэрии төрөппүттэртэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Кинилэр бэйэлэрэ баһылаабыт өйдөрүгэр-санааларыгар, үөрэхтэригэр-билиилэригэр оҕолорун үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын төрүтүн олохтоон биэриэхтээхтэр.

Билигин үөрэх-билии арааһа олус элбээтэ. Өйө-санаата сайдыбыт, үөрэҕи-билиини баһылаабыт киһи бэйэтэ олоҕор, өйүгэр-санаатыар сөп түбэһэр үөрэҕи булан туһанарыгар бары-барыта баар. Өй-санаа үөрэҕин ким да соҥнуура табыллыбат. Улахан киһи үөрэҕи бэйэтэ өйүнэн-санаатынан, ис сүрэҕинэн ылынаҕына уонна төрөппүттэрин олохторун уоппута сөп түбэстэҕинэ эрэ иҥэринэр, ылынар. Бу үөрэх сөп эбит диэн батыһар.

Yтүө үгэстэргэ кыра эрдэҕиттэн үөрэммит киһи өйө-санаата туруктаах, быстах суолга киирэн биэрбэт. Yтүө үгэстэргэ үөрэтии диэн өйү-санааны хааччахтаан, киһилии быһыыга үөрэтии аата. Оҕо өйүгэр-санаатыгар аан маҥнайгы хааччаҕынан куһаҕаны оҥорбот буолууга үөрэтии буолар.

Бэйэтэ туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи быстах киирбит куһаҕан санаа алыбыгар ылларан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэтиллибэтэх киһи билбэт буолан куһаҕан быһыылары оҥорор кыахтаах.

Kуһаҕан санаалары иитиэхтээн илдьэ сылдьыбакка ыраастанан, чэбдигирэн иһии, куһаҕан санаалары умнан кэбиһии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олус кытаанах көрдөбүл буолар.

Урут Советскай Союзка дьон олоҕо мөлтөх, элбэхтик уонна күүскэ үлэлиир эрдэхтэринэ оҕолорун иитэллэрэ кытаанах, чиҥ этэ. Бу кэмҥэ эдэрдэр бэрээдэктээх этилэр, киһи киһини кырбааһына, халааһына, өлөрүүтэ олох да суох буолара.

Кэлин оҕону иитии-үөрэтии сымнаан, барыта оҕолор тустарыгар диэн буолбутун кэннэ оҕолор атаахтык иитиллэр, бэрээдэктэрэ мөлтөх буола улааталлар, дьону кырбыыр, халыыр, өлөртүүр буолуулара элбээтэ. Өй-санаа үөрэҕэ суох буолуута уонна сымнааһына эдэрдэр бэрээдэктэрин кытта быһаччы сибээстээх. Кинилэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах суолга киирэн биэрэллэр.

Олох тупсан, сайдан бары-барыта дэлэйэн истэҕинэ биһиги олохпут чэпчээтэ диэн сыыһа санааҕа киирэбит. Бары-барыта эбиллэн иһиитин тэҥэ өйү-санааны буккуйар араас абылаҥнар, эт-сиин баҕа санаалара, арыгылар уонна наркотиктар эмиэ эбиллэллэр. Бу абылаҥнарга киирэн биэрбэт наадаттан өй-санаа өссө күүһүрэн, кытаатан, чиҥээн биэриэхтээҕин таба сыаналаан билэ иликпит. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ олох хаһан да чэпчээбэтин быһаарыыта итинник дакаастанар.

Өй-санаа күүһэ эбилиннэҕинэ эрэ киһи сыыһа туттубакка олоҕун киһилии олорор кыахтанар. Өйү-санааны дьарыктыыр олус уустук. Аан маҥнай ханнык баҕарар санааны хос-хос хатылаан үгэс оҥостон иҥэринэн истэххэ эрэ өй-санаа мунньуллар. Үөскээн иһэр үгэстэр киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. Үчүгэй үгэстэри иҥэриммит оҕо эрэ олоҕун киһилии олорор уонна киһи быһыылаахтык түмүктүүр кыахтанар. (6,5).

Туһаныллыбыт литература

1. В.А.Кондаков. Ойууннааһын эйгэтин кистэлэҥнэрэ. Ойуун эмтиир ньымалара.- Дьокуускай: Бичик, 1998.- 144 с.

2. Журнал «Здоровье». N 12, 1986.

3. Журнал «Здоровье». N 7, 1986.

4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо-куускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

5. Уткин К.Д. Сах саҕаттан.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 288 с.

6. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.