Өй-санаа уратыта

Өй-санаа уратыта "Туох барыта икки өрүттээх" диэн этиини таба туһаныыттан үөскүүр.

Коммунизм үөрэҕэ уһун кэмҥэ сабардаан, хас киһи, оҕо барыта үчүгэй эрэ буолар диэн өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрэн кэбистилэр. Бэйэтэ «төрүөҕүттэн үчүгэй» оҕону хайдах да куһаҕан быһыылары оҥоруо диэн төрөппүттэр санааларыгар да оҕустаран көрбөт буолуохтарыгар диэри өйдөрүн-санааларын буккуйдулар. Төрөппүттэр ол иһин оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэппэт, куһаҕан быһыылар баалларын туһунан букатын кэпсээбэт буолан хаалбыттар. Кинилэр көнө санааларыгар оҕо куһаҕан быһыылары билбэт буоллаҕына, оҥоруо суохтааҕын курдук кэрэгэй өйдөбүл иҥэн сылдьар. Сайдыылаах социализм эстэн эрэр кэмигэр үөскээбит кэнники көлүөнэ эдэр дьон майгылара мөлтөх буола улаатыылара ити үөрэх быһаччы сабыдыала буолар.

Ийэ оҕото үчүгэйэ бэрдиттэн, куһаҕан быһыылары оҥорботун диэн санаатыттан ханнык куһаҕан быһыылар баалларын оҕотугар кэпсээбэтэ, билиһиннэрбэтэ, ханнык да куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэппэтэ оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр, үөскүүр кэмигэр туһалыыр, ол кэмҥэ аналлаах. Кыра оҕо ийэ кута субу оҥорор быһыыларыттан, олор хос-хос хатыланыыларыттан үөскүүр. Бу кэмҥэ оҕо үчүгэй эрэ быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата сайдар кэмигэр, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ уонна олоҕор туһана үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр.

Ийэ оҕотугар куһаҕан быһыылары арааран билэргэ уонна олору оҥорбот буоларга үөрэппэтэҕинэ оҕото ол быһыылары үчүгэйдэртэн арааран билбэккэ, аны бэйэтэ оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн үөрэппэтэхтэриттэн ханнык быһыылар куһаҕан буолалларын арааран билбэттэриттэн, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. «Yчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт дьон» үөскээтилэр. Арыгыны элбэхтик иһэ сырыттахха сотору арыгыһыт, ыарыһах буолан хаалыыга киһи тиийэрин үөрэ-көтө, ыллыы-туойа иһэ-аһыы сылдьар эдэр киһи бэйэтэ арыгыһыт буолуор диэри арааран билбэт. Наркотик эдэрдэргэ дьайыыта арыгытааҕар ордук кутталлаах, аҕыйахтык боруобалыы сылдьан ыллара охсон хаалыахтарын сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата олохсуйуутугар тугу эмэни оҥордоҕуна «Бу үчүгэй» диэн төрөппүттэрэ этэр уонна хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын быһааран биэрэн иһэллэрэ наада. Ханнык баҕарар дьыаланы «Маннык оҥор», оччоҕуна үчүгэй диэн көрдөрөн биэриилэрэ, онтон атыннык оҥордоххо куһаҕан буолар диэн тохтотуулара оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылар ордук хото иҥэн иһэллэрин төрүттүүр. Оҕоҕо үчүгэй диэн туох уратылааҕын биллэриигэ уонна тугу оҥордоххо үчүгэй оҥорулларын төрөппүтэ бэйэтэ хайдах оҥорон көрдөрөрө улахан оруолу ылар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу оҥорорун кэтээн көрө сылдьар. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ оҥорон көрдөрөн биэриитэ сөп түбэһэр эрэ буоллахтарына, оҕото кини үөрэҕин халбаҥнаабакка эрэ ылынар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ улахан киһи үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиитэ ийэ кутун иитии диэн ааттанар. Үгүстүк биир быһыыны оҥоро үөрэниититтэн үгэстэр үөскээннэр өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн иһэллэр.

Ийэ уонна аҕа этэр тылларын оҕолоро истэр, соннук толорор буоллаҕына, кинилэр курдук, киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Саҥаны оҥоруу, айыыны оҥоруу ийэ уонна аҕа эппиттэриттэн атыннык, туспатык эбэтэр тугу эппиттэрин сыыһа оҥорууттан үөскээн тахсар. Бэйэлэрэ олоххо уопуту мунньунан, киһи быһыылаах буолууну ситиспит төрөппүттэр этиилэриттэн атыннык оҥоруу айыыны, ол аата куһаҕаны, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыыны оҥоруу буоларын арааран билэр кыах баар.

Оҕо төрөппүттэрэ этэллэрин толорор буолуута кинилэр өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн, иҥэн иһэллэрин бигэргэтэр. Улахан баай, элбэх харчылаах дьон үчүгэй диэн санаалара бэйэлэригэр, баай дьоҥҥо эрэ сөп түбэһэр. Баай дьон бэйэлэрин тэҥнээхтэригэр холобур туттар ураты бэлиэлэрдээх буолан үлэһиттэртэн, дьадаҥылартан арахсан, туспа баран иһэллэр. Билигин Россия улахан баай дьоно Испанияҕа дуу, Америкаҕа дуу коттедж атыыластахтарына, уоппускаларыгар Багамскай арыыларга сынньаннахтарына, сыаналаах омук массыынатынан айаннаатахтарына эрэ үчүгэй буоллубут диэн санаалара туолар кэмэ кэлэн турар.

Аһара баай дьон санаалара көннөрү үлэһит дьон санааларыгар былыргы, Өктөөп революциятын иннинээҕи кэмнэргэ букатын сөп түбэспэттэр этэ. Билигин даҕаны сөп түбэһэр чинчилэрэ суох. Дьон-аймах бу икки араҥаларын олохторугар көрдөбүллэрэ сир уонна халлаан сөп түбэспэттэрин курдук ыраахтар. Россия дьадаҥы государствотыгар аһара баай дьон элбээбиттэриттэн дьадаҥылар, тиийиммэттэр, үлэһиттэр маннык балаһыанньа туохтан үөскүүрүн быһаара сатыыллара элбээтэ.

Дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара олохторуттан, олоххо сыһыаннарыттан тирэҕирэн үөскүүллэр. Саха дьонун үлэлээн иитиллээччилэрин үгүстэрэ тыа сиригэр олорон Айылҕаттан ас-таҥас булуналлар, Айылҕаны ордук сыаналыыллар, куруук Айылҕаҕа сылдьаннар ордук чугастык ылыналлар, киһини ытыктыыр, Айылҕа кыылларын, көтөрдөрүн уонна үүнээйилэрин харыстыыр өйдөбүллэрэ дириҥник иҥмиттэр.

Дьадаҥы, үлэһит дьон үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ бэйэлэрин олохторуттан үөскээн тахсар. Туох баары барытын сөбүлээн көрөн, кээмэйдээн, аһара барбат гына туттуу, бу дьон сүрүн уратылара буолар. Айылҕаҕа бары барыта олус күүстээх тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран тутуллан туралларын үлэһит дьон билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Бу тэҥнэһии сокуона хайа да өттүгэр аһара барыма диэни дьоҥҥо өйдөтө сатыыр. Айылҕаҕа былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата хайа да өрүт, үчүгэй да, куһаҕан да, үтүө да, мөкү да хайалара даҕаны аһара барбаттарыттан тутулуктаах. Дьадаҥы, үлэһит дьон олохторун сиэрэ, ханнык да балаһыанньаҕа аһара барбаттара Айылҕа сүрүн көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр.

Үлэһит дьон уһун үйэлээхтэр, кинилэр аймахтара хаһан да эстэн, симэлийэн, быстан хаалбаттар. Оҕолорун иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ эмиэ аһара туттума, аһара барыма диэн өйдөбүлгэ олоҕурарыттан, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы, олоҕу сыаналыыр, тулуурдаах, дьулуурдаах көлүөнэлэри улаатыннараллар, эдэр көлүөнэлэрэ элбээн, байан-тайан иһэллэрин ситиһэллэриттэн аймахтара тэнийэн, кэҥээн, киэҥ сирдэри баһылыыллар.

Баай дьон туох баары барытын дэлэччи, ыһа-тоҕо, тэпсэ сылдьан туттарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэллэр. Баайдар ахсааннара аҕыйаҕыттан өйдөрө-санаалара буорту буолан эстэн-быстан да хаалыылара элбэх ахсааннаах үлэһит дьону соччо санаарҕаппат. Баай киһи олохтон туораан биэрэн, хата иллэҥ миэстэ көстөн таҕыстаҕына, алларааттан, ортоку баайыылаах дьонтон үөһээ, байыы диэки тахсан биэрэн иһии салҕанан баран иһэр. Сайдыыны ситиһии дьадаҥыттан, үлэһиттэн байыы диэки өрө тахсар.

Баай уонна дьадаҥы дьону биир өйгө-санааҕа киллэрии кинилэр баайдарын тэҥнээтэххэ эрэ ситиһиллиэн сөп курдук этэ да, дьон бары кыайан тэҥнэспэттэриттэн кыаллыбата билиннэ. Сайдыылаах государстволарга үлэһит дьон ылар хамнастара үрдүгүттэн элбэх ахсааннаах орто баайдары үөскэтэллэр. Элбэх ахсааннаах орто баай дьон бааллара, аһара баай уонна дьадаҥы, бу икки утарыта турааччылары тэҥнээн биэрэр өрүтүнэн кырдьык да буолуохтарын сөп. Арай биһиги олус хаалыылаах дойдубутугар, бу саҥа араҥа, орто баай дьон үөскээн, биллэр-көстөр миэстэни ылыылара олус уһун кэми ылыан сөп.

Үчүгэй буолуу өйө-санаата элбэх дьоҥҥо маарыннаатаҕына бу дьон биир санааланыылара үөскүүр. Элбэх ахсааннаах үлэһит дьон санаалара биир буолуута, холбоһуута Улуу Өктөөп революциятын оҥорорго тириэрдибитэ. Үлэһит дьон бэйэлэрин партияларын салайыытынан уһун үйэлэр тухары баттаабыт-атаҕастаабыт аһара баай дьону барыларын туораппыттара. Ол алдьархайдаах революция саҕаланыытыгар ыраахтааҕы курдук аһара байбыт дьон элбэх ахсааннаах үлэһиттэр сөптөөх көрдөбүллэрин ылымматтара, киһинэн да аахпаттара, үлэлэригэр сөптөөх чэпчэтиилэри оҥорботторо тириэрдибитин остуоруйа үөрэҕэ бигэргэтэрин билигин кэлэн умуннара сатааһынтан Россияҕа дьон олоҕо туруга суох буолла.

Киһи барыта үчүгэй буолууга, баҕа санаата туолуутугар дьулуһар. Ситиһэ сатыыр үчүгэйгэ ыҥырар сыаллара чугас, кыаҕын иһинэн баар буоллахтарына, олору ситиһэн иһэриттэн киһи дьулуура өссө эбиллэр, сыалын сиппититтэн дьоллонор.

Элбэх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэй буолуу өйүн-санаатын киллэрэн биэрии баһылаан иһээччилэртэн ирдэнэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу үчүгэй буолуу өйдөбүлэ дьон элбэх араҥаларын хаптаҕына, өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэстэҕинэ итэҕэл буолан тарҕанан барыыта үөскүөхтээх. Төһө элбэх киһи итэҕэйэр даҕаны соччонон итэҕэл күүһэ улаатан биэрэр.

Үлэ-хамнас сайдыыта уонна олохторо тупсуута дьон өйдөрүн-санааларын салгыы сайыннаран 2,5 тыһыынча сыллаахтан ыла дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санааны өйдөрүгэр-санааларыгар үөскэтинэр, кинини үтүктэр буолуохтарыттан ыла үчүгэй киһи таҥараҕа кубулуйбут. Аан маҥнай улахан киһи буолуу баҕа санаатыттан улахан киһи, Будда, онтон үчүгэй киһи буолар санааттан Христос таҥара үөскээбиттэр.

Санаатыгар оҥорон көрөр эбэтэр кими эмэ үтүктэн үчүгэй буолуутун ситиһиигэ хас киһи барыта кыһанар. Киһи бэйэтин олоҕор тугу ситистэҕинэ үчүгэй буоларын эрдэттэн билэрэ наада. Киһиэхэ бу билиитэ олохсуйан баҕа санаатыгар кубулуйдаҕына, ол сыалын ситиһэригэр дьулуура түмүллэр. Кини ити сыалын хайдах ситиһэригэр ыйан, үөрэтэн, көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Сыалын билэр киһи, ону ситиһэригэр толору кыахтаах буолан тахсара быһаарыллар.

Хас киһи барыта бэйэтин олоҕун таһымыттан көрөн ханнык сыаллары ситиһэрэ улахан уратылардаах. Быстар дьадаҥы киһи үчүгэй буоларын туһугар тото аһыаҕын уонна ханна эрэ сытыаҕын наада. Дьадаҥы соҕус киһи көрдөбүлэ итинтэн арыыччанан элбээн, улаатан биэрэн иһэр. Бэйэтин кыанар орто баайдаах киһи өссө үрдүк, элбэх көрдөбүллэрдээх. Орто баай киһиэхэ бары барыта наада. Элбэҕи ситиһиэн, булуон-талыан баҕата муҥура суоҕун баайа ситэ тиийбэтэ эрэ мэһэйдиир. Аһара баай дьон баҕалара ханан да муҥурдаммат, санаалара төһө тиийэринэн киэҥник хабарыттан билигин космоска күүлэйдээн киирэр буоллулар.

Билигин Аан дойдуга үөскээбит демократия үөрэҕин көрдөбүллэрэ дьон ити үчүгэйгэ, олохторун тупсарыыга баҕарар санааларын толоро сатааһыннарын соччо боппотторуттан барыларыгар кэриэтэ сөп түбэһэллэр. Үөрэх-билии тарҕанан истэҕин аайы дьон-норуот демократия диэки тардыһыылара биллэрдик эбиллэр.

«Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар» уонна «Үчүгэй куһаҕана суох буолбат» диэн этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан чахчы бииргэ сылдьалларын, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтарын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин туоһулууллар. Ити этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар киһи оҥорор дьыалаларыттан хаһан да арахсыспаттарын, үөскээн тахсар төрүттэрэ биирдэрин, киһи өйө-санаата буоларын бигэргэтэллэр. Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи оҥоробун диэн аһара туттан кэбистэҕинэ, хайа эрэ өттүнэн куһаҕан буолан тахсар уонна «аһара барыы» диэн сахалыы ааттанар. Киһи ханнык баҕарар быһыыта, тугу оҥороро хаһан да ханнык эрэ кээмэйи, сиэри, аһара барыа суохтаахтар.

Үчүгэйи оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэр биир холобурун арыгы иһиититтэн булуохха сөп. Сылдьыбатаҕа өр буолбут ыалдьыты арыгынан үөрэ-көтө күндүлээһин саҕаланан баран, бары бүттүүн итириилэринэн түмүктэнэн хаалыыта, үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйуутугар биллэр холобур буолуон сөп. Манна арыгылааһын саҕаланан куһаҕан быһыы үөскээһинигэр үчүгэй ыалдьыт кэлиитэ төрүөт буолара ордук хомолтолоох. Бу холобур салгыытынан арыгы испэт киһиэхэ үчүгэй, үөрүүлээх бырааһынньыгынан сылтанан арыгыны сыҥалааһын, үрүүмкэлэри толоро-толоро охсуһуннаран иһии үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутуу холобурунан эмиэ буолуон сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус чугас сылдьалларын, сорох кэмҥэ бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэрин билэннэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. Ол билиилэрэ барыта «Ай» диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт икки өрүттээҕэр, үчүгэйдээҕэр уонна куһаҕаннааҕар иҥэн сылдьар. Үтүө санаалаах төрөппүттэр улаатан иһэр оҕолоро киһи оҥорор куһаҕан дуу, үчүгэй дуу быһыыларын барытын арааран билэллэрин ирдииллэр.

Оҕолорун үөрэтэллэригэр ити билиилэрин өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Субу туһааннаах кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии уонна олоххо таба туһаныы диэн хас киһи барыта билэр хайаан да тутуһуохтаах көрдөбүлэ буолар.

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар», «Аһары күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлиэҕэ», «Сырдык уонна хараҥа сиэттиспитинэн сылдьаллар» диэн өс хоһоонноро аһара барыы кэнниттэн эбэтэр үчүгэй буолуу кэмэ аастаҕына куһаҕан тиийэн кэлэрин эбэтэр куһаҕан буолуу кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин чопчу бэлиэтииллэр.

Хара куһаҕан, дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Түүн хараҥарыыта киһи санаатын баттатыытын, туох да көстүбэт буолуутун үөскэтэр. Түүн хараҥа, куһаҕан, кутталлаах. Түүн хараҥатын, кутталлааҕын Айылҕаҕа бэйэтигэр сылдьар киһи ордук арааран өйдүүр. Хара тыа быыһыгар ыас хараҥаҕа түүн дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр, бу кэмҥэ Айылҕа киһиэхэ дьайыыта күүһүрэр.

Үгүс дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары куһаҕан быһыылар диэн ааттыыллар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр хас киһи аайы тус-туспаларын тэҥэ хас биирдии омуктарга эмиэ тус-туспа өйдөбүллээхтэр. Үөрэх-билии тарҕаныыта дьон өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ биир буолан барыытыгар тириэрдэр. Европаттан тарҕаммыт үөрэх-билии, онно оҥоруллубут арыгыны кытта тэҥҥэ тарҕанан барбыта. Арыгыны былыргы кэмнэртэн ыла оҥорон туһанарга үөрэммит омуктарга билигин кэлэн чахчы мааныга, үчүгэйгэ туттуллар ас буолбута ыраатта. Онтон хаалыылаах, бэйэлэрэ арыгыны оҥостубат омуктарга арыгы өссө да куһаҕан өйдөбүлүн кыайан быраҕа илик. Арыгыны бэйэлэрэ оҥостон, уһун үйэлэргэ сөбүлээн көрөн иһэргэ үөрэнэ илик омуктарга арыгыһыттар аҕыйыыллара өссө да ыраах.

Аһара баай уонна быстар дьадаҥы дьон үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ тус-туспаларын ааһан үгүс утарыта турар өрүттэрдээхтэр. Аһара баайдар харчылара элбэҕиттэн ханнык баҕарар баҕа санааларын толорор кыахтаахтар. Бу дьон бары баҕаларын толорор кыахтаахтара, оҕолорун, эдэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыларыгар улахан уустуктары оҥороллор. Оҕолоро улаатан иһэннэр ханнык баҕарар баҕаларын, ол иһигэр аан бастаан быстах баҕа санааларын толорорго үөрэниилэрэ, өйдөрө-санаалара үлэһит дьон оҕолоруттан букатын уратыланарыгар тириэрдэр. Баай дьон оҕолорун өйдөрө-санаалара быстах баҕа санааларын, бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин баҕаларын урут-бастаан толоруу диэки салаллар. Ити быһыы тэнийэн иһэрин бэлиэтинэн билигин сайдыылаах дэнэр дойдуларбытыгар баай дьон эдэр ыччаттара наркотиктары элбэхтик туһаналларыгар уонна секскэ убаныыларыгар тириэрдэн эрэр. Баай эдэр дьон туһалааҕынан дьарыктамматтарыттан иллэҥ кэмнэрэ, харчылара элбэҕиттэн, наркотиктары элбэхтик булан туһанар уонна быстах баҕаларын ханнарар кыахтаахтар. Сотору үөрэнэн, ылларан хаалан наркоман буолан бараллара элбээтэ. Элбэх харчылаах дьон наркотиктары туһаналларыттан атыыланар сыаналара куруук үрдээн иһэллэр.

Дьадаҥы дьон баҕа санаалара эмиэ туспа. Кинилэргэ аһы-таҥаһы булуу үлэтэ бастакы миэстэҕэ турар. Кыра хамнастаах өттүлэрэ ол иннигэр эрэ сылдьар курдуктар. Тугу барытын экономиялаан, харыстаан, кэмнээн тутта үөрүйэхтэриттэн, ыарахан сыаналаах наркотиктары ылан туһаналлара быдан сэдэх, аҕыйах. «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этиини бигэргэтэн наркотиктар сыаналара ыарахана дьадаҥы дьон олус элбэхтик туһаналларын биллэрдик хааччахтыыр.

Дьадаҥы дьон оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэннэхтэринэ, айылҕа итиитигэр буһан, тымныытыгар тоҥон эрчилиннэхтэринэ бэйэлэрин быстах баҕаларын кыана туттар тулуурдаах уонна дьулуурдаах, өһөс майгылаах, бөҕө доруобуйалаах дьон буола улааталлар. Бэйэлэрин быстах баҕаларын кыана туттар кыахтаах, тулуурдаах дьон арыгыга да ылларбаттар, наркоман да буолумуохтарын сөп.

Сайдыылаах дойдуларга наркоманнар үксүлэрэ баай, салайар дьон оҕолоро. Кинилэр атаахтык иитиллибиттэрэ дьайан бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан кыана туттубаттар, онно эбии харчылара элбэҕинэн туһанан төһө баҕарар сыаналаах наркотиктары ылан туһаналлар. Бу быһыы урукку кэмҥэ атаах, баай дьон оҕолоро урут арыгыһыт буолан хаалалларынан өссө чуолкайдык быһаарыллар.

Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн араарыылара, биир санааланыыларыгар тириэрдэр. Биир санаалаах дьон биир сыалы ситиһэргэ туруналларыгар, бары кыахтарын ууран түмсэллэригэр толору кыахтаахтар. Кинилэр бары бииргэ түмсэннэр куһаҕан быһыылары оҥорбокко, үчүгэйи элбэхтик оҥорон бардахтарына Сир үрдүгэр үтүө, үрүҥ, үчүгэй санаа баһыйан, баһылаан барыан сөп.

Киһини санаата салайар. Киһи тугу оҥоруохтааҕын аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөр, сыаналыыр. Аан маҥнай саныыр, быһаарынар, өйүгэр боруобалаан көрөр, онтон оҥорор. Куһаҕан санаалары элбэхтик санаан үгэс оҥоһуннаҕына, куһаҕан быһыылар иҥэн, олохсуйан хаалыахтарын сөп. Куһаҕан санаа, хара санаа олохсуйан, иҥэн хаалыыта киһи куһаҕан быһыылары өйө-санаата уларыйар кэмигэр оҥорон кэбиһэригэр тириэрдиэн сөп.

Киһи өйүттэн куһаҕан санааларын ылан бырахтаҕына эрэ үчүгэй санаалары саныыр кыахтанар. Ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ итэҕэйэр дьону куһаҕан санааларыттан ыраастана, олору умнан, хааллара сылдьалларын ирдииллэр. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы куһаҕан быһыылары аҕыйатар кыаҕын дьон бары туһаналлара эрэйиллэр.

«Ыар санааҕа баттатыы» диэн кыайан ыраастаммат, мунньуллубут куһаҕан санаалары этэллэр. Киһи үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына, үгэс гынан иҥэриннэҕинэ эрэ куһаҕан санааларыттан ыраастанан үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Үчүгэй дьыалалары, быһыылары оҥорорун наадатыгар санаата үчүгэй буолуохтааҕа быһаарыллар. Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорботугар үөрэтэн, үчүгэй санаалары өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, киллэрэн биэрии бары үөрэтээччилэртэн ирдэниллэр сүрүн көрдөбүлгэ кубулуйдаҕына эрэ оҕо киһилии майгылаах буола улаатыан сөп. Оҕо ханнык үгэстэри иҥэринэр даҕаны майгына соннук буола улаатар.

Төрөппүттэр, үөрэтээччилэр бэйэлэрэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр батыһааччыларын үөрэтэ сылдьаллар. Ордук суолталааҕынан оҕону, киһини үөрэтээччи майгына улахан оруолу ылара быһаарыллар.

Киһи олоҕор биллэр дьонун холобурдара быһаччы дьайаллар. Эһэтэ, эбэтэ, аҕата, ийэтэ оҕоҕо холобур буолан, бэйэлэринэн көрдөрөн биэрэн истэхтэринэ оҕолоро кинилэри үтүктэн, көрөн үөрэнэн иһэр. Быраас оҕото быраас, тутааччы оҕото тутааччы буолуута үтүктэн үөрэнии биир тутаах холобура буолар. Төрөппүттэрэ көрдөрөр холобурдара оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар уурулланнар олох туһунан өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Бу дьон оҕолорун олох туһунан өйдөбүлэ холобур оҥостор дьонун олохторун үтүктэн, ол курдук буолан барара быһаарыллар.

Былыргы сахалар үчүгэй ааттаах-суоллаах аймахтарын, төрүттэрин кутун-сүрүн түүктүйэҕэ хаайаннар, илдьэ сылдьан таҥара оҥостор эбиттэр. Кинилэр аатырбыт төрүттэрин олоҕун холобур оҥостор, кэлэр көлүөнэлэригэр кэпсээн гынар, үөрэх ылынар быһыылара буолар. Аҕа баһын тосту олорбут, бэйэтин олоҕор биллэр үтүө дьыалалары оҥортообут, элбэх кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннартаабыт киһи бэйэтин кута күүһүрэр, кыаҕырар. Кини бэйэтин олоҕун үөрэҕинэн, уопутунан кэлэр көлүөнэлэрин араҥаччылыы, көрө-истэ сылдьарын былыргы сахалар билэннэр кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ туһаналлар. Бу быһаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин буор кут диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Биир хаан аймахтар буор куттара барыларыгар биир буолара аймахтар сибээстэрин, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын үөскэтэр.

Эдэр киһини олоххо уопуттаах, бу баар киһи холобурунан көрдөрөн үөрэтии ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө. Бу үөрэҕи быһаччы быһаардахха, оҕоҕо мин курдук киһи буол, миигин үтүгүн диэн үөрэтии буолар. Арай холобур оҥостор киһи олус улахан үтүөлээҕэ, аата-суола улахана ордук тиийимтиэ буолара эмиэ аахсыллар. Бары таҥара үөрэхтэрэ оҕону үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ аналлаахтар.

Төрөппүтүн оҕото хаһан баҕарар үтүктэр, батыһар. «Яблоко от яблони надалеко падает» диэн этии итини быһаарар. Төрөппүтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото бэйэтэ да батыһа сылдьар, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Төрөппүтэ үтүө, үлэһит киһи буоллаҕына, оҕото кинини батыһар, үтүктэр таҥаратыгар кубулутар, кини курдук буолуон баҕаран, баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар. Ол кини баҕара саныыр санаата кинини сирдиириттэн, ыҥырарыттан төрөппүтүн курдук буолууну ситиһэр кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн ити сыалын ситиһэн төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатар.

Оҕону үөрэтии аан маҥнай төрөппүт өйүттэн-санаатыттан, кини туохха уонна хайдах үөрэммититтэн быһаччы тутулуктаах. Оҕотун киһилии майгыга, үлэни-хамнаһы кыайарга-хоторго үөрэтиэн баҕарар киһи, аан маҥнай бэйэтэ үлэлээн-хамсаан көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһэрэ хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара олохторо тус-туспаларын курдук тус-туспалар. Аһара баай уонна быстар дьадаҥы дьон өйдөрө-санаалара букатын да утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Yлэһиттэр аһара баай дьон этиилэрин, үөрэхтэрин лаппа үчүгэйдик сиидэлээн, ырытан баран бэйэлэригэр туһалаах өрүттэрин эрэ ылыналлар. (1,76).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.