Биир санааланыы

Биир санааланыы диэн ханнык эрэ быһаарыыны ылынарга биир өйдөбүлү туһаныы ааттанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр араас репрессийэлэр дьайыыларыттан, саҥа былаас уларытыылара барылара “үчүгэй” диэн ааттаналларыттан саха омугу көмүскүүр санаа олох да суураллан, симэлийэн барбыта. “Үчүгэй” олох сабыдыалынан сэбиэскэй норуот буолууну бары кэриэтэ, элбэхтэр сөбүлүүр курдуктара, аҕыйах утарсааччылары “диссиденнэргэ” кубулуталлара, психбалыыһаларга эмтииллэрэ. Барыта “үчүгэй” диэн албынныы сылдьыбыттарыттан, экономика сайдыыта хаалан хаалбытыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик уларыйан норуот демократия, ырыынак олоҕун тутуспута.

Олоххо уларыйыылар хайаан да киирэн истэхтэринэ эрэ сайдыыны ситиһии кыаллар. Салайар былаас өр кэмҥэ уларыйбат буолуута олоххо уларыйыылар киириилэрин аҕыйатан сайдыы киириитин кыччатар. Сайдыыны ситиһии тылга киирэн иҥэриллэн иһэр, тыл байан иһэр диэн этиллэр. Тыл сайдан, саҥа тылларынан эбиллэн иһиитин “монумент” курдук тылдьытынан хааччахтааһын түргэнник сайдан иһэр олохтон хаалыыны үөскэтэр.

Икки омук тылын баһылааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр буоллаҕына, сотору ол уларыйан, хайа эрэ өрүт баһылаан салайар кэмэ эргийэн тиийэн кэлэр. Сахалар түмсүүлээх, биир санаалаах буолуохтарын баҕарар санаалара кэлин кэмҥэ күүһүрэн иһэр. Саҥа демократия сокуоннара тутуһуллар государствотыгар дьон өйө-санаата аһара хааччахтанара табыллыбатыттан сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ тарҕанан, баһылыыр оруолу ылан иһэллэр.

Дьон улахан бөлөҕө биир санаалаах буолуута үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик сыаналаан араарыыта, биир тылынан этиитэ, ол аата өй-санаа төрүттэрин биирдик өйдүүргэ тириэрдэр. Киһи тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн тус-туспа араарыыта атын киһилиин сөп түбэстэхтэринэ эрэ, биир санааланыылара үөскүүр кыахтанар.

Уоруйаҕы кытта биир санааланыы үгүстэргэ кыаллыбат, арай бары уоруйах буоллахтарына тапсыахтарын, бииргэ кыттыһан уоруохтарын сөп. Бу уоруйах киһи үчүгэй диэн быһаарыыта уорарыттан, баҕа санаата туоларыттан үөскээн тахсар, элбэх эрэйэ суох, үгүһү уордаҕына “үчүгэйэ”, тупсара дьэ тиийэн кэлэр. Ханнык баҕарар тутуллаах дойдуларга дьон бэлэмин туһаналларын иһин уоруйахтары туораталлар.

Баай киһи үчүгэй диирэ баайа-мала эбиллэриттэн, элбэҕи бас билэриттэн, харчыта элбэҕиттэн тутулуктаах. Россия улахан баайдара Испанияҕа коттеж тутуннахтарына, Багамскай арыыларга сынньаннахтарына, сыаналаах «Мерседес» массыынанан айаннаатахтарына баҕа санаалара туолар буолбута ыраатта. Баай дьон баайдары, бэйэлэрин тэҥнээхтэрин кытта биир санааланыахтарын сөп, үчүгэй дииллэрэ биир буолар, онтон атыттары барыларын анныларынан саныыллар, туһаны оҥорооччуларынан, үлэһиттэринэн ааттыыллар.

Үлэһит дьон үчүгэй диэн санаалара оҥорбуттарыттан, туппуттарыттан, туһалааҕы оҥорбуттарыттан үөскээн тахсар. Үлэһит дьон барыларыттан лаппа элбэхтэр. Бу дьон үчүгэй диэн санааларын олоххо киллэрии үлэһит дьон элбииллэригэр, үлэ таһаарыылаах, оҥорумтуота үрдүк буоларыгар тириэрдэр. Төрөөбүт дойдуларын, омуктарын уонна тылларын үлэһиттэр ордук таптыыллар, харыстыыллар, уларыта сатаабаттар. Омугу харыстааһын элбэх ахсааннаах үлэһиттэргэ тирэҕирэрэ туһата улаатарын үөскэтэр.

Төһө да бары сахалыы саҥарар дьон биир тыллаах буолбуттарын иһин үлэ-хамнас, өй-санаа уратылара дьайыылара бу кэмҥэ омугу хас да сүрүн тус-туспа бөлөхтөргө араараллар:

1. Аһара баайдар, салайааччылар.

2. Федеральнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ.

3. Үөрэхтээхтэр.

4. Үлэһиттэр.

Бу ааттаммыт дьон бөлөхтөрө бары тус-туспа баҕа санаалаахтар, ол баҕа санааларын толорууга олохторун аныыллар. Үөһээ ааттаммыт үс бөлөх дьон бары сайдыыны, үөрэҕи-билиини нууччалартан, арҕааҥҥы омуктартан аан бастаан ылынааччылар, иҥэринээччилэр буолаллар. Санааларын улахан өттө кинилэри “үчүгэйдэр” диэн быһаараллар, үтүктэ, батыһа сатыыллар.

Үөрэҕи-билиини нууччалартан ылнан, билэн бары үөрэхтээхтэр нууччалар диэки тардыһыылара, үтүктэллэрэ улаатан сылдьар. Биллиилээх, тугу эмэни ситиспит салайааччылар бары Москва диэки айанныыллар, онно олороллор, нууччалыы эрэ саҥараллар, ааҕаллар, суруйаллар, оҕолоро сахалыы билбэттэр, сахаларга туох да туһаны, көмөнү оҥорботтор.

Сахабыт тылын, сахалыы өйү-санааны дьиҥнээх харыстааччыларынан, оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ, үлэҕэ-хамнаска иитээччилэринэн, киһи буолууга үөрэтээччилэринэн уонна ахсааннарын элбэтээччилэринэн бары үлэһиттэри, тыа сирин олохтоохторун эрэ ааҕыахха сөп.

Саха сиригэр олорооччу үлэһиттэр эрэ ылынан туран оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн олох үгэстэригэр үөрэтэн, сахалыы саҥардан сахалары элбэтэллэр. Көрсүө, сэмэй үлэһиттэр оҕолорун бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй киһи буолууга, киһи быһыылаахтык олоҕу олорууга үөрэтэннэр омук ахсаана эбиллиитин, бэйэлэрэ уһун үйэлэнэллэрин үөскэтэллэр.

Атын омук үөрэҕин киллэрии, ол аата сайдыыны ситиһии сахалар сомоҕолоһууларын улаханнык алдьатар кыахтанан иһэр. Сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр омук үөрэҕэ төһө да киирбитин иһин өйү-санааны уонна тылы уларыппатын туһугар бары кыһаллан үлэлиирбит ирдэнэр. Саха тылын харыстааһын туһунан былаан “Чолбон” сурунаалга 2004 сыллаахха бэчээттэммитэ. (1,61).

Эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо, оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар айбыт элбэх сыыһалардаах «айыыларын үөрэҕэ» сахалар төрүт үөрэхтэригэр, өй-санаа сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар сөп түбэспэт, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ буккууру, буортуну, алдьатыыны киллэрэр, саха тылын, өйүн-санаатын уларыта сатааһыҥҥа тириэрдэр.

«Айыы үөрэҕэ» үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыы сатыыра нууччалары быһаччы үтүктүү, батыһа сатааһын, сахалыы өйү-санааны алдьатыы буолар. «Грех» диэн тылы быһаччы үтүктэн «аньыы» диэн саҥа тылы булан сахаларга киллэрэ сатыыллара сэбиэскэй кэмтэн ыла саҕаламмытын билигин даҕаны салгыы ыыта сатыыллар.

Бу үөрэхтэммит дьон нууччалар диэки тардыһыылаахтарыттан сахалыы өй-санаа уратыларын билбэт эрээри төрүт тылы, өйү-санааны уларытаары оҥостоллор. Өй-санаа үөрэҕэ тыл үөрэҕэ буолбатах. Бу дьон этэ сатыыллара сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэр кыра да сыһыана суох.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр салайааччылар дьон өйүн-санаатын уратыларын табан сыаналаабыттара, өй-санаа үөрэҕин туһаммыттара эбитэ буоллар сэбиэскэй былаас, үлэһиттэр былаастара сууллуо суоҕа этэ. Өй-санаа үөрэҕэ табата, ханнык да сыыһата-халтыта суоҕа, дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэрэ салайар былаас туруктаах буоларыгар улаханнык көмөлөһөр.

Саха дьоно сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрэн оҕо ийэ кутун иитиитин тупсардахтарына элбэх көрсүө, сэмэй, киһи быһыылаах дьон улаатаннар сыыһа-халты туттубакка үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутаннар саха омук сайдар. Күн таҥара үөрэҕэ сахалары бииргэ түмэр, сомоҕолуур кыаҕын туһаналлар.

Аан дойду үрдүнэн дьон биир санааланыыларын Күн таҥара үөскээһинэ оҥорор. Дьоҥҥо барыларыгар тиийэр дьайыылаах Күн таҥара дьон айылҕаны харыстыыр санааларын улаатыннаран биир санааланыыларын үөскэтэр. Билигин айылҕаҕа үөскүүр уларыйыылар дьону барыларын хаарыйар кыахтара улаатан иһэр. Дьон бары биир Күн таҥаралаах буоллахтарына сомоҕолоһор кыахтара улаатар. (2,135).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.