Үчүгэйгэ кубулуйуу

Үчүгэйгэ кубулуйуу диэн киһи өйө-санаата уларыйыыта, бэйэтин "үчүгэйбин" диэн сананыыта үөскээһинэ ааттанар.

Айылҕа сүрүн тутулуга сахалыы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиинэн быһаарыллар. Бу этиини өйдөөх-санаалаах дьон кытаанахтык тутуһа сылдьаллара сиргэ олох салгыы сайдан иһиитэ туруктаах буолуутугар тириэрдэр. Хайа эрэ өттүгэр халыйыы, аҥардастыы биир өттүн диэки барыы уһун үйэлэммэт. Кэмэ кэллэҕинэ туох барыта уларыйан аҥар эбэтэр утары өттүгэр эргийэн биэрэрин, киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан арааран билэрэ олоҕу табатык сыаналыырыгар туһалыыр. (1,16).

Сэбиэскэй кэм салайааччылара бэйэлэрин олус үчүгэй курдук сананыылара үөскээн, тугу оҥорбуттарын барытын, үчүгэйи эрэ оҥорууга туһуланар диэн санааларыттан, ону дьоҥҥо тириэрдэллэриттэн, туох саҥаны, айыыны оҥоруу барыта “үчүгэйи” оҥорууга эрэ туһуланар, оннук аналлаахтарын курдук сыыһа санааны тарҕаталлара. Кэлин бу санаа аһара баран оҕо төрөөтөр эрэ “үчүгэй” киһи буолар диэн өйдөбүлгэ тириэрдэн, дьон оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ийэ кутун иитэллэрин, киһи буолууга үөрэтэллэрин бырахпыттара.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй, үчүгэй, бэрээдэктээх киһи уһуннук, бу тутуһар бэрээдэгэ үгэс буолуор, үөрүйэххэ кубулуйуор диэри этэҥҥэ сырыттаҕына «Мин бэрээдэктээх киһибин», ол аата үчүгэйбин диэн санаата олохсуйар, үгэс буолан иҥэр кыахтанар. Сааһыран иһэр дьон бэйэлэрин үчүгэйбин диэн сананыылара олохсуйан, үгэс буолан хааллаҕына, мин чахчы үчүгэйбин диэн санаалара халбаҥнаабат, онтон атын, киниэхэ сөп түбэспэт санаалаахтар, туспатык оҥорооччулар бары куһаҕан дьоҥҥо кубулуйар кыахтаналлар.

Дьон үчүгэйбит диэн санаалара үөскээһиниттэн Айылҕа тутулуга, туох барыта эргийэн биэрэр кэмнээҕэ кыайан уларыйар кыаҕа суох. Үчүгэй эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолар, Айылҕа кэмэ уларыйарын курдук, кэмэ кэллэҕинэ, бу үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйара тиийэн кэлэр. Бу быһаарыы сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр.

Киһи өйө-санаата уһун үйэтин тухары сыыйа уларыйар. Саҥа үгэстэр үөскээн олохсуйуулара уонтан тахса сылы ыларынан киһи өйө-санаата саҥа үгэстэр үөскээһиннэриттэн соччо кэм иһинэн уларыйан барар. Бу кэм устата күндүгэ-мааныга сылдьар салайааччы киһи эппитэ барыта туолан иһэриттэн уонна атыттар, туһанааччылар арбыылларыттан, хайгыылларыттан тугу да сыыспат, аһара үчүгэй киһи курдук сананыыта үгэс буолан олохсуйар. Бу киһи “Мин үчүгэйи эрэ оҥоробун” диэн санаата иҥэн олохсуйдаҕына тугу барытын, атыттарга куһаҕаны да оҥордоҕуна “Миэхэ үчүгэй” диэн санаата букатын уларыйымыан сөп.

Үчүгэйбин, аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн этинии киһи киһиэхэ сыһыаныгар сөп түбэспэт, улахан уустуктары, улаханнык сананыыны үөскэтэр. Анараа, атын киһи бэйэтин өйдөбүлүнэн эмиэ үчүгэйи эрэ оҥорор буоллаҕына уонна бу дьон үчүгэй диэннэрэ сөп түбэспэт, утарыта буолан хааллахтарына, аны тапсыбаттар, биир тылы булумматтар.

Дьон олохторун туһунан үөрэх «биһиги эрэ үчүгэйбит» диэн өйдөбүлгэ, арахсыыга тиийэн хааллаҕына, «атыттар чахчы куһаҕаннар», биһиэхэ буортуну оҥороллор, абааһылар диэн быһаччы быһаарыы үөскээн тахсар кыахтанар. «Кто не с нами, тот против нас» диэн этии үөскээбит төрүтэ өй-санаа ити курдук арахсыытыттан уонна утарыта өйдөбүллэммиттэриттэн тутулуктаах.

Маннык өйдөбүл үөскээһиниттэн хардары-таары туоратыһан барыы саҕаланыыта уонна сайдыыта олус куһаҕаҥҥа, букатын эйэлэспэт буолууга, өссө аһара быһалыы баран, мөлтөхтөрү суох оҥоро сатааһыҥҥа тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ атын итэҕэллээхтэри туоратыы, суох оҥоруу, күдэҥҥэ көтүтүү ити өйдөбүлү туһаныыттан, атыттары абааһыларынан ааттааһынынан оҥоруллара.

Бэйэбин үчүгэйбин дии сананар киһи куһаҕаны оҥоруом дии санаабат. Кини тугу оҥорбута барыта, бэйэтин уонна кинини арбааччылар санааларыгар барыта үчүгэй курдук көстөр, оннук сыаналанар уонна толоруллар. Атын тула көтөр, элбэх туһаны таһаарынар дьон, бу киһи тугу оҥорбутун барытын үчүгэй дииллэр, илэ-сала көтөллөр.

Элбэх харчыны бас билэр баһылык салайар, баһылыыр дьонугар үчүгэй киһиэхэ кубулуйуута ити курдук үөскүүр. Хамнас, ас-таҥас барыта бу киһиттэн тутулуктаах буоларынан, тугу эппитэ барыта туоларынан, бу киһи сотору кэминэн букатын «күҥҥэ» кубулуйан, онно тэҥнэһэн барар кыахтанар.

Тулалыыр, ас-таҥас таһаарынар дьон аһара арбааһыннарыттан, сирэй көрбөх буолууларыттан, бу киһи бэйэтин туһунан санаата сыыйа-баайа уларыйан, “чахчы үчүгэй эбиппин” дии сананарга тиийэрэ элбэх. Өй-санаа ити курдук уларыйыытын билэллэриттэн сайдыылаах дойдуларга улахан салайааччы, президент иккитэ эрэ быыбарданан, уонча сыл устата улахан дуоһунаска олорон дойдуну салайара көҥүллэнэр.

Салайар былаас аһара күүһүрдэҕинэ аҥардастыы биир тойон салайар кэмигэр бары тойоттор «күн» курдук үчүгэй буолуулара былаастара аһара элбэҕиттэн үөскүүр. Россияҕа тойоттор аһара коррупцияҕа ылларыылара былаастара элбэҕиттэн, өр кэмҥэ уларыйбатыттан, үлэһит дьон өттүлэриттэн сөптөөх хонтуруол суоҕуттан, аҥардастыы, саба баттаан дьаһайар кыахтаахтарыттан үөскүүрүн былаастарын аҕыйатымаары, билигин даҕаны билбэтэҕэ буолаллар.

Бары улахан өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ салайааччыларын бас билиилэригэр киирбиттэр. Былыргы кэмнэргэ үөрэх-билии тарҕана илигинэ итэҕэли күүстэринэн сыбаан тарҕаталлара элбэх этэ. Дьон итэҕэл сүрүнүн билбэккэ эрэ салайааччылар этиилэринэн, атыттары үтүктэн итэҕэйэллэрэ.

Кэлин итэҕэйээччилэр элбээтэхтэринэ салайааччылар былааһы барытын ылан, бэйэлэрэ сокуоннары оҥорон бараллар. Салайааччылар итэҕэл үөрэҕэр бэйэлэригэр туһалаах буккууру киллэрэллэр. Улахан дьон бэйэлэрин «үчүгэйбит» диэн санаалара улаханыттан куруук үчүгэйи оҥоробут дии саныылларын олоххо киллэрэллэр. Үчүгэй кинилэр өттүлэригэр аһара улаатарыттан куһаҕан диэни атыттар, куһаҕан дьон оҥороллорун курдук өйдөбүлү өрө туталлар, өйү-санааны икки аҥы араарыыны, тус-туспа тылларынан этиини үөскэтэллэр.

Салайааччылар бэйэлэрин олус үчүгэйбит диэн санааларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран тус-туспа тылларынан ааттааһыны олохсуталлар, куһаҕан дьон туспаларын курдук өйү-санааны тарҕаталлар.

Улахан таҥара үөрэхтэрин салайааччылар бас билэн салайалларыттан өй-санаа икки аҥы арахсыытын, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһыны олохсуппуттар. Салайааччылар бэйэлэрин үчүгэйбит, үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн санаалара баһыйан барарынан үчүгэйи туспа, үчүгэй тылынан, онтон куһаҕаны туспа арааран ураты, атын, куһаҕан тылынан ааттааһыны олохтууллар. Ол курдук нууччалар саҥа сайдан, бэйэлэрин омуктарын уратыларын билинэн эрдэхтэринэ гректэртэн арахсаары, туспа бараары “грек” диэн тылы “грех” диэн уларытан, куһаҕан өйдөбүллээх тыл диэн ааттаан туһанан, куһаҕан диэн ааттаабыт дьонноруттан, гректэртэн арахсыбыттар. Нууччалар үчүгэйи “хорошо” диэн этэр буоллахтарына, куһаҕаны “грех” диэн туспа тылынан этэллэр.

Католическай таҥара дьиэтэ арыгы иһиитин тарҕатарын утаран саҥа, мусульманскай таҥара үөскээбитэ. Мусульманнар арыгы иһиитин букатын боболлор. Итини тэҥэ харам диэн харбас, бэйэтин диэки тардынар диэн сахалыы куһаҕан өйдөбүллээх тылы ыланнар куһаҕан санааларын туспа тылынан “харам” диэн ааттыыр буолбуттар.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэллэриттэн киһи өйүн-санаатын билигин даҕаны икки аҥы араара иликтэр. Ол быһаарыытынан айыы диэн тыл бэйэтэ икки; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан биллэрэрэ буолар. (2,32). Бу дириҥ билиини тыл үөрэхтээхтэрэ алдьата сатыыллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылынан ааттааһын холобурунан өй-санаа үөрэҕин коммунистар баһылааһыннарын кэмигэр салайааччылар тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдар уонна суруйааччылар көмөлөрүнэн сахалыы айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, куһаҕан өрүтэ баһыйар тылбытын икки аҥы араарыыны саҕалаабыттара уонна билигин да оччотооҕу кэм тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара, учууталлара уонна учуонайдара ону салҕаан иһэллэр. Кинилэр үчүгэйи оҥорууну айыы диэн, онтон куһаҕаны оҥорууну, саҥа тылы, «аньыы» диэни булан туһаннаран, өйү-санааны икки аҥы араараары оҥостоллор.

Үрдүкү салайар үлэҕэ биир киһи уһун кэмҥэ үлэлээһинэ, атыттар аһара үчүгэй буола сатааһыннара дьайыытыттан бэйэтин олус үрдүктүк сананыытын, барыны-бары бэйэтэ эрэ билэрин курдук өйдөбүлүн аһара сайыннарар. Государствоны салайыы маннык таһымҥа тиийэн хаалыыта диктатураны, тоталитарнай салайыыны үөскэтэр кыахтанар. Бары улахан таҥаралар үөрэхтэрэ салайааччылар илиилэригэр киирэннэр өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппиттэрэ ити курдук дакаастанар.

Бэйэлэрин үчүгэйбит диэн санаалара баһыйар кырдьаҕас дьон таҥара үөрэхтэрин баһылаан салайалларыттан бары улахан таҥара үөрэхтэрэ аҥар, үчүгэй диир өттүлэргэр халыйыыны үөскэтэллэрэ олохтон хаалан хаалыыларыгар тириэрдэр. Бэйэлэрин үчүгэйбит диэн санаалара баһыйар дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыылларыттан, үчүгэй аһара элбээбит курдук буолуута олоххо хаалыыны үөскэтэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар «Биһиги үчүгэйи эрэ айабыт» диэн санаалара аһара барыытыттан айыы диэн тылы үчүгэй эрэ өттүнэн аҥардастыы туттаары саҥа, ханна да суох «аньыы» диэн тылы булан киһи куһаҕаны оҥорор майгынын туспа араараары оҥосто сатыыллар эрээри, айыы диэн тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кыайан кубулуйуо суоҕа. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, куһаҕана хаһан да уларыйбатыгар тириэрдэр.

Биһиэхэ сахаларга саҥа, "айыы үөрэҕэ" диэн сыыһа итэҕэли оҥоро сатааччыларынан тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар буолалларынан айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, куһаҕан өттө элбэх тыл аҥардастыы биир эрэ, үчүгэй эрэ өттүнэн туһанарга ыҥыраллар. Онтон киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын туспа арааран, атын тылынан ааттаары, «аньыы» диэн сахаларга суох тылы булан киллэрэ сатыыллар.

Биир киһи оҥорор үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларын икки аҥы тылларынан ааттааһын, бу киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарыы буолар уонна икки бастаах киһини үөскэтиэн сөбүн тэҥэ, үчүгэй уонна куһаҕан дьон тус-туспа арахсалларыгар, кэлин өйдөспөт буолуулара улааттаҕына, аны сэриигэ эҥин тиийэн хаалыыларыгар тириэрдэр кыахтаах. Тус-туспа өйдөөх-санаалаах дьон биир тылы кыайан булумматахтарына, бэйэ-бэйэлэрин абааһынан ааттаан үөҕүстэхтэринэ, билигин даҕаны сэриилэһии эрэ ким кими кыайарын, баһылыырын быһаарара тиийэн кэлиэн сөп.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, атын-атын тылларынан этии, ааттааһын, бу быһыылары тус-туспа дьон оҥороллорун курдук өйдөбүлгэ тириэрдэр. Биһиги олус үчүгэйбит, онтон атыттар букатын куһаҕаннар, абааһылар диэн өйдөбүлгэ тириэртэҕинэ сэрии да буолуон, икки аҥы арахсыы кэлиэн сөп. Үчүгэй дьон оҥорор быһыылара айыы, онтон куһаҕан дьон оҥороллоро «аньыы» буолар диэн этии ити санаалартан, тойон өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыы буолар уонна дьон өй-санаа арахсыытын дьайыытын билбэттэриттэн, онно киирэн биэриилэриттэн үөскээтэ. Итэҕэли салайааччылар, тойоттор оҥордохторуна, эбэтэр баһылаатахтарына итинник өйү-санааны икки аҥы араарыыга тириэрдэллэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан этии, дьону айыыларынан эбэтэр абааһыларынан ааттааһын биир тыллаах, уруккута биир омуктар арахсар, бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөт буолууларын эмиэ үөскэтиэн сөп. Онтон салгыы аһара баран, бу икки аҥы арахсыбыттар кыайан эйэлэспэт буолууларын үөскэтэрэ омук улаханнык эстиитигэр, симэлийиитигэр да тириэрдиэн сөп.

Нууччалар үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны “грех” дииллэр. Мантан салгыы православнай таҥараларын сайыннаран үгүстэрэ ону итэҕэйиигэ тиийдэхтэринэ атыттары, оннооҕор биир итэҕэллээхтэрин кытта эйэлэспэт буола арахсыахтарын, сэриилэһиэхтэрин сөп. Россия Грузияны, Украинаны кытта сэриилэрэ православнай таҥара үөрэҕэ букатын мөлтөөбүтүн биллэрэр.

Өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ уларыйыытын бэйэтэ “үчүгэйбин” диэн сананар дьон билбэттэриттэн, киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араарыыга тиийэллэр. Кинилэр санааларыгар бэйэлэрэ олус үчүгэйдэр, куһаҕан санаалара олох суох курдук, үчүгэйи эрэ оҥорор курдук сананаллар. Кинилэр оҥорбуттара “хорошо”, онтон атыттар, куһаҕан дьон оҥоруулара «грех» буолан тахсар.

Өйү-санааны бу курдук икки аҥы араарыы дьон бэйэлэрэ икки аҥы арахсыыларыгар, өйдөспөттөрүгэр, охсуһууларыгар тириэрдэрин тэҥэ, бу арахсыыны күөртээн, улаатыннаран, эйэлэспэт оҥорон биэрэрин Улуу Октябрьскай революция кэмигэр былаас, армия уонна православный таҥара үлэһиттэрэ үчүгэй дьон аатыран дьадаҥылары, үлэһиттэри, саллааттары куһаҕанынан, саҥаны, айыыны оҥорооччуларынан “греховниктарынан” ааттааннар гражданскай сэриини саҕалаабыттара.

Мусульманнар куһаҕан санааны “харам” дииллэр, онтон үчүгэйи бэйэлэрин тылларынан бары тус-туспатык этэллэр. Бу улахан таҥаралар дьон өйүн-санаатын икки аҥы арааран сылдьалларыттан туох эмэ уустук боппуруоска биир тылы булбатахтарына, арахсаннар олус улаханнык хайдыһар, бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһар, сэриилэһэр кыахтаахтар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт. Бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылы уларыппакка туһана сылдьыы, өй-санаа туруктаахтык, икки өрүтүн тэҥҥэ сайыннарарын хааччыйарыттан олус уһун үйэни ситиһиигэ тириэрдэр.

Олоҕу уһуннук, хас да уонунан сылларга, бэрээдэктээхтик, сыыһа-халты туттубакка олорор киһи төһө да үчүгэйбин диэн санаата үөскээн олохсуйбутун иһин хаһан баҕарар сыыһа-халты туттаммын сыыһаны оҥоруом диэн сэрэҕин сүтэрбэккэ эрэ сылдьара ордук. «От тюрьмы и от сумы не зарекайся» диэн этии, бу өй-санаа уларыйыытын олус табатык быһаарар. Үчүгэйгэ кубулуйуу диэн киһи олоҕор сыыйа-баайа да буоллар кэлиэхтээх өй-санаа буоларынан хаһан да аһара барбата ирдэнэр.

Үчүгэйгэ кубулуйуу биир киһи олоҕор эмиэ тиийэн кэлиэхтээх өй-санаа уларыйыыта буоллаҕына, омук олоҕор “үчүгэйгэ кубулуйуу” аһара барыыта ыаллыы олорор омуктар олохторугар эйэлээх буолууга улахан уустуктары киллэриэн сөп. Бэйэтин барыларыттан “үчүгэйбин” диэн сананара элбээбит омук атыттары, кыралары, кыамматтары үөрэтэн, өй киллэрэн биэриигэ тиийиитэ улахан хайдыһыылар, утарыта туруулар, сэриилэр саҕаланыыларыгар тириэрдиэн сөбүн 20-с үйэҕэ Германия нацистара дакаастаабыттара.

Дьон олоҕор барыларыттан “үчүгэйбит” диэн өйдөбүл, үөрэх үөскээһинэ уонна атыттар куһаҕаннар диэҥҥэ тиийиитэ, Аан дойду иккис сэриитэ саҕаланыытыгар тириэрдибитин остуоруйа үөрэҕэ умнубат эрээри, бэйэлэрин үчүгэйбит диэн сананааччылар, биһигини таарыйыа суоҕа, түргэнник кыайыахпыт, «Кыайбыттары сууттаабаттар» диэн санаалара син-биир баһыйарыттан улахан уустуктары оҥоруон сөп.

Билигин дьон өйө-санаата ордук сайдыбыт кэмигэр өйү-санааны итинник, үчүгэйдэр уонна куһаҕаннар, “грехтэр”, “харамнар”, “аньыылар” диэн икки аҥы араарыы туохха тириэрдиэн сөбүн билэн эрдэттэн тохтотуохха. Дьоҥҥо барыларыгар дьайыыта тиийэр Күн таҥара сахалар үөрэхтэринэн үөскээн олоххо киириитэ эргэрбит киһи таҥаралар үчүгэйдэрин былдьаһан тус-туспа хайдыһыыларын, сэриилэһиилэрин суох оҥорор.

Аһара барар биирдиилээн дьону аныгы демократия сокуоннарынан туһанан хааччахтыыр кыах государстволарга барыларыгар билигин баар. Онтон аһара барыылары оҥорор государстволары атыттар бары көмөлөөн кыаҕын-күүһүн мөлтөтөн аһара барарын кыччаталлар. (3,69).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.

2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - Дьокуускай: Бичик, 2008. - 680 с.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.