Эр дьон таҥаралара

Эр дьон таҥаралара тулуурдаах, өһөс буолууларын улаатыннаран баҕа санааларын ситиһэллэригэр туһалыыр.

Социализм, сэбиэскэй былаас сымнаҕас, бэлэм олоҕор өр кэмҥэ олорон, оҕону иитиини аһара сымнатан кэбиһии үөскээтэ. Уолаттары кыайан ииппэккэ, аһара атаахтатан, маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн үлэни-хамнаһы букатын кыайбаттарын үөскэтии сайынна, итини тэҥэ арыыччаларын, инники иһээччилэрин сыыһа-халты тутуннарар, хаайыы дьоно оҥортуур, быстах быһыыга түбэһэллэрин "айыы үчүгэй" диэн сыыһа үөрэх үөскэтэр.

Дьон бары тус-туһунаннар, ол курдук эттэрин-сииннэрин уратыларыгар эбии өйдөрө-санаалара хас да таһымнаахтар. Бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон аҥардарыттан ордуктарын ылар буоллахтарына, сүүрбэччэ, отучча бырыһыаннара аһара барар өйдөөхтөр-санаалаахтар, көҥүллэринэн, бэйэлэрэ талбыттарынан сылдьыахтарын, бас-баттах барыахтарын баҕараллара олус элбэх, араас баҕа санаалара бастарын таһынан таһымныыр.

Көҥүлүнэн, бас-баттах барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыы буолар. Көҥүллэринэн, бас-баттах барар оҕону ыга, хам тутан, хайдах эрэ уодьуганнаан, бэрээдэккэ үөрэтэр ханнык эрэ күүс баар буолара хайаан да наадатын сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор өр кэмҥэ олороммут, оҕону иитиини, үөрэтиини аҥардастыы дьахталлар баһылааһыннарыттан уонна өй-санаа үөрэҕин туоратаннар, умнан, хааллардылар.

Дьон бары сымнаҕас майгылаах, киһи этэрин хоту сылдьар буолбатахтар. Үгүстэр, ордук уолаттар, эр дьон аһара инники диэки барар майгылаахтар. Кинилэри ханнык эрэ күүс, ыгар, хаайар күүс бэрээдэги тутуһарга күһэйэр, киһи быһыылаах буолууга үөрэтэр, такайар кыахтаах. Аһара инники диэки барар өй-санаа аналлаах, бэйэтигэр сөп түбэһэр хааччахтаах буоллаҕына эрэ аһара барбат, куһаҕаны оҥорбот буола үөрэнэр кыахтанарын умнубатахпытына табыллар.

Дьон оҥороруттан атыннык оҥоруу, айыыны оҥоруу киһи быһыытын аһара барыы диэн ааттанар. Урут дьон билбэттэрин, ол иһин оҥорботторун оҥоруу, айыыны оҥоруу диэн ааттанар уонна сахалар үөрэхтэринэн олус улахан сэрэҕи, элбэх билиини-көрүүнү ирдиириттэн оҕо улаатан, киһи буолууну баһылаан, ситиһэн баран олору оҥороругар таҥара үөрэҕэ ыҥырар. Билигин айыыны оҥоруу уратытын, уустугун, куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин өй-санаа үөрэҕин сэбиэскэй былаас буортулаабытын, токуруппутун салҕаан иһээччилэр, анаан-минээн буккуйааччылар, бэйэлэрин "үчүгэйбит" диэн сананааччы тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар баалларыттан умнан, таба өйдөөбөт буолуу үөскээн эрэр.

Киһи өйө-санаата көҥүл, босхо, бас-баттах барбатыгар, өй-санаа хааччахтарын тутуһарыгар күһэйэр, ыгар күүһүнэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр кыахтаах. Бу үөрэх «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэрэ өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтэллэр, сыыһа-халты туттунууну, аһара барыыны аҕыйатар аналлаахтар.

Эр дьон, уолаттар күүстээҕи, кыахтааҕы, бэйэлэрин баһыйары холобур оҥостоллор, батыһалларын, үтүктэллэрин сөбүлүүллэр. Кинилэргэ күүстээхтэн күүстээх сирдьит, бастаан иһээччи, үөрэтээччи буолара үөрэх тиийимтиэтин, ситиһиилэнэрин хааччыйар. Армияҕа хамандыырынан атыттары баһыйары, күүстээҕи, бастаан иһээччини ордук элбэхтик аныыллара ити быһаарыыга быһаччы олоҕурар.

Уолаттар батыһан, үгүстүк саллан, үтүктэн үөрэнэр таҥаралара Улуу Тойон таҥара үөскээбит төрүтэ итинник. Чаҕытыы, салытыннарыы, аһара барары, сыыһа-халты хамсаныыны хааччахтааһын, өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтии Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Оҕо кыра, саҥа улаатан иһэн төрөппүттэриттэн саллара, чаҕыйара, куһаҕаннык, сыыһа хамсаммата, этэр тылларын хайаан да толороро эрэ бэрээдэктээх, бэрээдэги тутуһар буола үөрэниитигэр, оннук үгэстэри үөскэтинэригэр тириэрдэр. Төрөппүтэ этэрин истибэт, толорбот оҕо кырата бэрээдэгэ суох, куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатыан сөбүн таба өйдөөн, оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүт бэйэтэ этэрин истэрин, хайаан да толорорун араас туһалаах ньымалары туһанан ситиһэрэ ирдэнэр. Бу ирдэбил оҕо майгынын уратыларыттан тутулуктанан араас көрүҥнэрдээх буолуон сөбө «Чапчархай уонна манньа» диэн үлэҕэ ырытыллар. (1,12).

Төрөппүт уол оҕотугар кытаанах, чиҥ көрдөбүлэ оҕоҕо тугу эмэ куһаҕаны оҥороруттан көмүскэли, тохтотор күүһү үөскэтинэригэр туһалыыр. Оҕо тугу эмэ билбэтин оҥороругар “Аҕам туох диэҕэй?”- диэн ыйытыыны бэринэн, тохтуу, толкуйдуу түһэн ылар кэмнээх буолара, быстах санаатын уларытарыгар тириэрдэринэн, куһаҕан быһыыны оҥорорун аҕыйатар. Билигин сааһыран олорон киһи оҕо эрдэҕинээҕитин санаатаҕына аҕата куруук үлэлэтэ, ону-маны оҥотторо сылдьара, сыыһа-халты оҥордоххо көннөрө охсон биэрэрэ, сороҕор мөҥөрө кыра эрдэххэ, элбэхтик оонньуу сылдьыы үчүгэй курдук эрдэҕинэ, санааҕа куһаҕан, соччо үчүгэйэ суох этэ. Аҕа үлэттэн кэлиитигэр бэрээдэк тупсара эбиллэн тоһуйуллара. Кэлин улаатан тугу барытын аҕа оҥорорун курдук оҥоро сатааһын табылларыттан, уустук, ыарахан үлэни кыайыы, аҕа бэйэтин көмөлөһөөччүтүнэн, солбуйааччытынан билиниитэ, оҕо өйө-санаата түргэнник улахан киһи өйүгэр-санаатыгар уларыйыытыгар тириэрдибитэ.

Аҕа кытаанах, чиҥ үөрэҕин туһатын киһи улаатан, бэйэтэ олоҕу олорон, сыыһа-халты туттуна сыһан баран биирдэ билэрэ, махтана саныыра, кыра эрдэҕинээҕи кытаанах үөрэх туһата хойутаан тиийэрин биллэрэр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр чиҥник, бэрээдэккэ үөрэтии ийэ кутун иитэринэн, үөскэтэринэн ордук улахан туһалааҕын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаналлар.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһанан уол оҕолору иитии, үөрэтии олоххо киирдэҕинэ, эдэрдэр тулуурдаах буолуулара улаатарыттан, аһара барыылары оҥорботторуттан бэрээдэги тутуһаллара, үлэни-хамнаһы кыайаллара биллэрдик улаатар. (2,17).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №20. 8.10.10.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.