Эдэрдэри харыстааһын

Эдэрдэри харыстааһын диэн оҕо улаатан истэҕинэ "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума" диэн этэн үөрэтии ааттанар.

Билигин буруйу-сэмэни эдэрдэр элбэхтик оҥорор буоллулар. Кинилэри иитии, үөрэтии сыыһа хайысханан баран иһэриттэн ити куһаҕан быһыылар элбииллэр. Саҥаны айыы үчүгэй, саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруҥ диэн иитии, үөрэтии сыыһа, оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ эрдэлээн хаалар, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх.

Эдэрдэр бэйэлэрэ саҥаны айа, оҥоро сатыыр кыахтара аһара улахан, таһынан таһымныыр, ол-бу, буолары-буолбаты барытын айа сатыахтарын, онтон элбэх өттө куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөп. Сахалар аһара барыма, аһара туттума диэн үөрэхтэрэ киһи быһыылаах киһини иитэргэ, үөрэтэргэ аналланар уонна оҕо киһи буолууну баһылыар диэри “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн этиини тутуһарыгар ыҥырар.

Көрсүө, сэмэй киһи уратыларын билии уонна оҕону иитиигэ туһаныы билигин саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Көрсүө, сэмэй киһи диэн тугу да сыыһа-халты туттубат, тугу барытын оҥороругар туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһааран баран оҥорор киһи буолар. Бу уратылары хас биирдии улаатан иһэр оҕо билэр, олоҕор тутуһар буоллаҕына, уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа кыра эрдэҕиттэн улаатар.

Сахалар киһи оҥорор быһыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын биллэрэр этиилэрэ элбэхтэр. «Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук», «Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр» диэн этиилэр көрсүө, сэмэй киһи оҥорор быһыылара ордук сыаналаналларын, олоххо таба буолан тахсан туһаны аҕалаллара элбэҕин быһаараллар.

Саха өс хоһоонноругар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй тахсар» диэн этии баар. Киһи бэйэтэ тутан-хабан алдьархайы оҥорорун биллэрэр буолан, бу өс хоһоонун суолтата олус улаханын дьон билигин умнан, сэбиэскэй кэм саҕаттан бары бэйэлэрин «үчүгэй» курдук сананыылара улаатта. Киһи оҥорор бары быһыыларыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын, элбэхтик ырытан, толкуйдаан баран тугу барытын оҥороро ордугун, тугу оҥорбутун туһалаах быһыыга кубулутарын бу этии биллэрэр.

Сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ киһи туһалааҕы оҥороро суох буолуон сөбүн бу этии эмиэ биллэрэр. Оҥоро-тута үөрэммэтэх киһи оҥорорунааҕар алдьатара элбээн хаалыан сөп. Бу быһаарыыны бигэргэтэр “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии баар. Бу этии төһө эмэ туһа буолуохтаах элбэх маһы буортулаан, алдьатан баран тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот киһи эмиэ баарын биллэрэр.

Киһиргэтии оннооҕор улахан киһи сыыһа-халты туттунуутун таһаарыан сөп. Тулуурдара аҕыйах, дэбдэҥ майгылаах дьон кыахтаах массыынанан кыахтарын таһынан аһара түргэнник айаннааһыны элбэхтик оҥороллор. Биир сылга Россияҕа отуттан тахса тыһыынча доруобай дьон массыына абаарыйатыгар өлөллөр.

Кыра оҕону киһиргэтии өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэр. Киһиргээтэр эрэ тугу барытын, куһаҕаны эмиэ элбэхтик оҥорор кыахтанар. Куруук киһиргэтэ үөрэттэххэ өссө киһиргээри арааһы, ол-буну барытын була сатаан, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара улаатар. Сахалар ол иһин оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буолуор, киһи буолуу үөрэҕин баһылыар диэри “Айыыны оҥорума” диэн хааччахтаан үөрэтэллэр.

Тыыннаах киһини хаһан баҕарар киһиргэтэр куһаҕан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп диэн сахалар үөрэхтэрэ «Киһиргээмэ» диэн үөрэтэр уонна киһиргэтии «Быһа этии» буоларын дьоҥҥо тириэрдэр. Бу өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыытын биллэрэр этиини тутуһуу бары дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Киһиэхэ үгэс үөскээһинэ уонча сылы ылар. Бу үгэс үөскээһинин кэмин сайдыылаах омуктар салайааччыны, президени талыы уһунун быһаарыыга билигин туһана сылдьаллар. Америкаҕа президени иккистээн быыбарданнаҕына 8 сылтан ордук кэмҥэ үлэлэппэттэр.

Киһи өйө-санаата уларыйыыта тулалыыр, туһанар дьон арбааһыннарыттан, өрө тутууларыттан, «Мин эрэ үчүгэйбин» диэн санаата бэрт сотору кэминэн үөскээн олохсуйан, өссө аһара баран хаалыан сөбүттэн харыстаныыны, көмүскэниини өй-санаа үөрэҕэ сайдыбыт, демократичнай тутулуктаах государстволар ити курдук оҥороллор. Салайар былаас быыбарынан талыллан уларыйарын кытары бары кэриэтэ салайааччылар эмиэ уларыйаллар. Былаас уларыйыыта коррупция суох буолуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар.

Дьон өйө-санаата үйэлэргэ биир тэҥник турбакка кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Көрсүө, сэмэй буолуу оҥоруу, тутуу сайдыытын төрүттүүр, үлэни-хамнаһы сайдыыга тириэрдэр буоллаҕына, аһара баран саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааһын дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын элбэтэринэн олоҕу алдьатыы, кэхтии өттүгэр салайар.

Билигин Россия дьонун ахсааннара көҕүрээн, сыл аайы аҕыйаан иһэр, үлэ-хамнас эмиэ кыаттарбат, атын омук үлэһиттэрэ кэлиилэрэ элбээтэ. Бу быһаарыылар Россия дьонун өйдөрө-санаалара бу кэмҥэ алдьатыы өттүгэр уларыйан турарын биллэрэр. Бу кэм тиийэн кэлбитин олоххо буолар уларыйыылартан булан ылыахпытын сөп:

1. Араас баһаардар барыылара эбиллэн иһэр. Баһаардар барыыларын ырытыы түмүгүнэн дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан, уоту сэрэҕэ суох туһаныыларыттан үгүс өттүлэрин бэйэлэрэ ыыталлар.

2. Массыына абаарыйалара аһара элбэхтэр. Суоппардар сэрэҕэ суохтарыттан, киһиргииллэриттэн, сыыһа-халты туттунууларыттан үгүс киһи өлүүлээх абаарыйалар тахсаллар.

3. Элбэх киһи өлүүлээх хас да самолет абаарыйата летчиктэр сыыһа туттунууларыттан буолбуттара быһаарылынна.

4. Охсуһууттан, кырбаныыттан, куукуна быһаҕынан киирсииттэн дьон өлүүтэ аһара элбэх. Туруга, тулуура суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүүлэрэ элбээтэ. Кыыһырыы, өһүөн аһара барыыта, охсуһууга, өлөрсүүгэ тиийэ охсон хаалыыта кэлин кэмҥэ ордук элбээтэ уонна майгы-сигили сатарыйбытын бэлиэтиир, дьон бэйэлэрин кыайан туттуммат буолуулара улааппытын биллэрэр.

Дьон өйүгэр-санаатыгар бу улахан уларыйыылар иитии, үөрэтии таһыма букатын мөлтөөбүтүн биллэрэллэр. “Айыы үчүгэй”, “Айыы буолуҥ” диэн үөрэх оҕолор өйдөрүн-санааларын сыыһа, туруга суох буолуу суолунан салайарыттан билигин сыыһа-халты туттунар, аһара барар эдэрдэр элбээһиннэриттэн куһаҕан быһыылар үксээтилэр.

Сахалыы өйү-санааны тутуһуу, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии эрэ бу, сэбиэскэй былаас көмөтүнэн үөскээбит куһаҕан майгыны, “айыы үчүгэй” диэн этиини суох оҥоруо этэ.

Оҕолор хайдах өйдөөх-санаалаах буола улааталлара кыра эрдэҕинэ ийэ куттара ханнык өйгө-санааҕа иитиллибиттэриттэн быһаччы тутулуктаах. Иитии, үөрэтии хайысхатын көрсүө, сэмэй буолуу диэки салайдахха эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун уһуннук олорор эдэрдэр улааталлар. Эдэрдэри харыстааһын диэн оҕону, улахан да киһини киһиргэппэт, ыксаппат, тиэтэппэт буолуу, тугу барытын улахан, олоххо уопутурбут киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга аан маҥнай иитии, үөрэтии, оннук үгэстэри иҥэрии ааттанар. Киһиргэппэт, тиэтэппэт буолуу аһара туттунууну суох оҥороруттан өйгө-санааҕа олус туһалаах быһыы буолар. (1,83).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.