Атах анныттан алдьархай

Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй диэн саха өс хоһооно киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн куһаҕаны үксэтэрин биллэрэр.

Сахалар өй-санаа үөрэҕинэн дириҥник дьарыктананнар киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларынан бэйэтигэр куһаҕаны оҥостунар кыаҕа улаханын арыйбыттар. Бу билиилэрин «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй» диэн өс хоһооно оҥорон кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ быһаччы туһаналлар.

Сыыһа-халты туттунууну киһи хаһан баҕарар оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Бу быһыыны нууччалар «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Бу өс хоһооно киһи сыыһа туттуом суоҕа, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн этинэрэ олоҕо суоҕун, ким барыта дьадайыан сөбүн курдук сыыһа-халты туттан, куһаҕан быһыыны оҥорон түрмэҕэ хаһан баҕарар түбэһэр кыахтааҕын биллэрэр. (1,49).

Оҕо ону-маны оҥоро сатыыр санаата элбэҕиттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн, үчүгэйи оҥоробун диэн сыыһа санаатыттан, куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Оҕо испиискэнэн, зажигалканан оонньоон уоту ыытан кэбиһиэн сөбүттэн бары төрөппүттэр сэрэнэ сатыыллар. Оҕо киһиргиириттэн, тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан сыыһа-халты туттунууну оҥорор кыаҕа улаатарын "Киһиргээмэ" диэн этэн тохтотоллор.

Сахаларга «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй» диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыытын быһаарар. Бу өс хоһооно оҕо, киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыгар сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕаны оҥороро элбиирин быһаарар.

Улаатан эрэр оҕону харыстааһын диэн бэйэтэ сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн харыстааһын буолар. «Айыы үчүгэй», «айыыны оҥорон ис» диэн оҕону үөрэтии оҕону харыстаабат, тиэтэтэн, ыксатан сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүү буолар. Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буоларыттан, сиэри кэһэриттэн, сыыһа-халты буолан хаалара элбэҕинэн саҥа улаатан, үчүгэйи уонна куһаҕаны саҥа билэн арааран туһанар буолан эрэр оҕону үөрэтиигэ букатын сөп түбэспэт. Сахалар ону былыргы кэмнэртэн ыла билэн оҕону иитиигэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр. (2,28). Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут "айыыларын үөрэҕин" олус улахан сыыһатын биллэрэр.

Оҕону харыстааһын диэн сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии буоларын «айыы үчүгэй» диэн этэр дьон билбэттэр. Оҕо сайдан иһэн өйө-санаата киһи билбэтин, оҥорботун оҥорон иһии диэки хайысхалааҕынан тугу барытын, дьон оҥорботторун ордук элбэҕи булан оҥорон иһиэн сөп. Оҕону аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитиллэр, үөрэтиллэр, киһи буолар, киһилии быһыыланар баҕа санааны иҥэриллэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥороругар иитэр, үөрэтэр. Оннук үгэс оҕоҕо иҥнэҕинэ киһилии майгылаах киһиэхэ кубулуйар. Киһи буолууну баһылаабыт, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр улахан киһи саҥаны айыыны оҥордоҕуна даҕаны, сиэри кэспэт, аһара барбат үрүҥ айыы буолан дьоҥҥо туһаны аҕалара элбиир. (3,39).

Киһи сыыһа-халты туттунара оттомо суоҕуттан, тиэтэйэриттэн уонна киһиргээһиниттэн ордук улаатарын, эбиллэрин иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ, онтон сэрэтэ сатаан оттомо суох буолума, киһиргээмэ диэн үөрэтэр.

Оҕо олус мэниктээн, киһиргээн бардаҕына хараҕа кытта сүүрэлээн, тугу да дьүүллээн-дьүһүннээн, таба көрбөт буолан, дьэргэччи көрдөҕүнэ, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн хайаан да харыстыахха, тохтотуохха, атыҥҥа аралдьытан туһаны оҥоруохха. «Аһара мэниктээмэ», «Киһиргээмэ» диэн этии, тохтото, олордо түһүү мэниктиир, киһиргиир өй-санаа аһара барарын хааччахтыыр, оҕо өйө-санаата ыһылларын суох оҥорон оҕону харыстыырга аналлаах.

Интэринээккэ олорор оҕолорго киһиргэтии, тэптэрэн биэрии улахан оҕолортон баар буолааччы. «Мин киһим кыайыаҕа» диэн кыра уолаттары тэптэрии, киһиргэтэн биэрии кэнниттэн сутуругунан киирсиилэр көрү-күлүүнү сорохторго үөскэтэллэрэ, киирсээччилэргэ туох да үчүгэйи аҕалбат этэ. Арай бу киирсиилэр ханнык эмэ эрчиллии буолан олоххо оннуну булунууга көмөлөспүттэр.

Улахан киһи сыыһа-халты туттунара тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан, сөптөөх быһаарыыны ылымматаҕыттан үөскүүр. Сыыһа-халты туттубат туһугар сахалар «Нэми билэн туттунуу» диэн аналлаах үөрэҕи оҥорбуттарын үлэ-хамнас дьоно туһана сылдьаллар. Билигин бу үөрэҕи оннугар түһэрэн бары уолаттары иитиигэ туһаныллар.

Киһи уһун олоҕун устата адьас сыыһа-халты туттунуом суоҕа диэн этинэрэ сыыһатын дьон бары билэллэр. Сыыһа-халты туттунуу, киһи быһыытын аһара барыы араас быстах быһыыларга түбэһиини элбэтэр. Билигин хаайыыга сытар эдэрдэр үксүлэрэ биирдэ арыгыны элбэҕи иһэн кэбиспиттэриттэн аһара туттунууну, буруйу оҥоро охсон түбэспиттэр.

Үлэлиир-хамсыыр, тугу эмэ оҥорор киһи сыыһа-халты, аһара туттунарыттан харысхаллаах, көмүскэллээх буоллаҕына табыллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһини үйэтин тухары кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга иитиллибит ийэ кута харыстыыр, араҥаччылыыр, сыыһа-халты хамсанарын аҕыйатар. (4,83).

Улаатан иһэн ханнык да хааччаҕы, бобууну-хаайыыны билбэтэх оҕо өйө-санаата «Көҥүлүнэн барыы» өйүгэр-санаатыгар иитиллэр. Көҥүлүнэн барыыны суох оҥорууга көмөлөһөөччү Улуу Тойон таҥара буолар. Бу таҥараны көҥүлүнэн барыахтарын баҕалаахтар соччо сөбүлээбэттэр эрээри, олохторугар сыыһа-халты туттунууга түбэһэн баран биирдэ хомойоллор. Арыгы иһэн баран аһара түргэнник массыынанан айаннаан абаарыйаҕа түбэһии кэнниттэн, «Оо, арыгы испэтэҕим буоллар» диэн хомолто кэлэрэ хойутаабыт кэмсиниини биллэрэр.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһи быһыытын таһынан туттунар, аһара барар киһини «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэ сатыыллар. Аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх, онтон айыыны оҥоруу диэн сиэри кэһии, киһи быһыытын таһынан барыы буолар. Билигин үгүс эдэрдэр аһара барар майгыламмыттарын, охсуһаллара, этиһэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитин бука бары бэлиэтииллэр. Араас буолар буолбат саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааннар эдэрдэр сыыһа-халты туттуналлара үксүүрүттэн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи бэйэтин туттуммат, тохтотуммат буолуута кыра эрдэҕинэ атаах буола үөрэниититтэн үөскээн олохсуйар. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ оҕолору аһара көрөн-истэн бэлэмҥэ улаатыннарыы, барыта оҕолор тустарыгар диэн ыҥырыыны тутуһан маанылааһын уонна кэлин ырыынак кэмигэр бас-баттах, «айыы үчүгэй» диэн сыыһа үөрэтии түмүгүнэн аһара туттуна сылдьар, бэйэлэрин кыайан туттунан тохтотуммат дьон, ордук эдэрдэр үксээтилэр.

Арыгы иһэн баран буруйу-сэмэни оҥорооччу эдэрдэр элбээн иһэллэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыларга иитиллибит киһи биирдэ эмэ итирдэҕинэ даҕаны киһи быһыытын аһара барбакка эрэ сылдьар, аһарынар кыахтаах. Арыгы иһэн баран буруйу-айыыны оҥоруу киһи өйө-санаата туруга суоҕуттан, ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэҕиттэн, куһаҕан санааларынан туолбутуттан ордук улахан тутулуктаах.

«Олоххун айылҕа биэрбититтэн бэйэҥ кылгатыма»,- диир киһи олоҕун уһатыынан утумнаахтык дьарыктаммыт Америка үөрэхтээҕэ П.Брэгг. Кини этэринэн киһи олоҕун уһуна ортотунан 120 сылга тиийиэхтээх эбит. Ону иһэр ууну уонна аһылыгы сатаан, ыраастаан, наардаан туһамматтан кылгаталлар. Эдэрдэр сыыһа иитииттэн сыыһа-халты туттунан, аһара баран саҥа саҕаланан эрэр олохторун кылгаталлара ордук элбээтэ.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн киһи бэйэтин олоҕун сыыһа-халты туттунан бэйэтэ кылгатан кэбиспэтин үөскэтэр уонна «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй» диэн өс хоһоонун дьон бары билэллэрин, олохторугар туһаналларын ирдиир.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.

2. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.

3. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор РС(Я)", 2015. - 128 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.