Улуу Тойон таҥара туһунан

Улуу тойон таҥара сахалар өйдөрүн-санааларын тулуурдаах буолууга үөрэтэн бөҕөргөтөр аналлаах.

Сахаларга өй-санаа үөрэҕэ дьон-аймах саҥа сайдан, киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн бэйэтин туспа араарынар кэмиттэн ыла үөскээбитигэр сөп. Бу кэмҥэ сахаларга киһи диэн тыл үөскээбит уонна киһини сүөһүттэн уратытын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны ситиһэр, киһилии быһыыланар кыахтааҕын биллэрэр ураты, cүдү тыл буолбут. Итини тэҥэ киһини үс куттаах диэн атыттартан туспа араарыы өй-санаа үөскээбит төрүттэриттэн ыла үс аҥы арахсарын быһаарыы, сахалар өй-санаа үөрэҕин аан маҥнайгынан саҕалаабыттарын уонна олохторугар туһаммыттарын туоһулуур.

Сахалар ойууннара былыр-былыргыттан түүлү үөрэтэн өй-санаа, таҥара үөрэҕин айбыттар. Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын түүлү чинчийэн үөрэтэн, арыйан сахалар былыргы билиилэригэр тэҥнээн көрдөххө ураты сөп түбэһэр. Итини тэҥэ сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһи олоҕун уһуна, киһи быһыылаахтык олоҕун олороро, өйө-санаата туруктаах буоларыттан быһаччы тутулуктааҕа аналлаах графикка сөп түбэһэрэ, бу үөрэх олус табатын, дьоҥҥо туһата улаханын быһаарар. Өй-санаа сайдыытын графигын «Үрүҥ Айыы буолуу» үлэттэн булан көрүөххэ сөп. (1,39).

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын билии, хас оҕо өйө-санаата тус-туспаларын олоххо, үөрэтиигэ таба туһаныы икки таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит:

1. Үрүҥ Аар Тойон таҥара. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэнэр, баҕа санаатын үөскэтинэр, билиини иҥэринэр кыаҕа Үрүҥ Аар Тойон таҥара үөрэҕэр киирэр.

2. Улуу Тойон таҥара. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүтэ маннык оҥор диэн көрдөрөн биэриитин үтүктэн үөрэнэн, оннук үгэстэри иҥэриниитэ уонна бэйэтэ сыыһа-халты, аһара тутуннаҕына кэһэйиитэ, этигэр-сиинигэр ыарыы үөскээһинэ өйүн-санаатын уларытыыта Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Бу икки таҥаралар үөскээһиннэрэ оҕолор өйдөрө-санаалара сайдыыта икки аҥы арахсалларыттан, баҕа санааттан үөскүүр өй-санаа көрдөбүллэрин толоруу уонна тутуһуу икки аҥы уратыларыттан тутулуктааҕын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн олохторугар туһана сылдьыбыттарын биллэрэр. Олоххо өй-санаа сайдыытын таба суолунан салайан биэриигэ, үчүгэй үгэстэри үөскэтиниигэ аһара барар өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөрэтиигэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ улахан туһалааҕын сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла билэннэр туһаналлар. Бу таҥара үөрэҕэ эдэрдэри үөрэтиигэ ордук туһалааҕын билинэн Улуутуйар Улуу Тойон таҥара диэн ытыктаан ааттыыр эбиттэр.

Билигин Улуу Тойон таҥара туһунан билиилэри былыргыны суруйааччылар үлэлэриттэн ылан билэр кыахтаахпыт. Сахалар олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, итэҕэллэрин бэйэтин кэмигэр дириҥник үөрэппит В.Л.Серошевскай «Якуты» диэн улахан үлэтигэр Улуу Тойон таҥара туһунан маннык суруйар:

- Айыы Тойон олох бэйэтэ буоллаҕына, олох биир чааһа, бары тыынар-тыыннаахха сыһыаннаах өрүтэ Улуу Тойон баһылааһынынан туспа өйдөбүлгэ арахсар.

Улуу Тойон Айыы Тойоҥҥо утары турбат, өстөөҕө буолбатах, ол гынан баран утары барары сөбүлээбэт, кытаанах майгылаах, кыыһырымтаҕай, үһүс халлаан арҕаа өттүгэр олорор.

Кини ордук сир дьонугар чугас, дьон олохторун интэриэһиргиир, ол гынан баран олох үчүгэйэ барыта Айыы Тойоҥҥо сыһыаннаһар буоллаҕына, Улуу Тойоҥҥо олох эрэйэ, буруйа, ыарахана, кытаанаҕа сыһыаннаах. (2,631).

Саха тылын, олохторун үөрэҕин сурукка киллэрбит үтүөлээх киһинэн Э.К.Пекарскай буолар. Кини үс туомнаах «Словарь якутского языка» диэн үлэтигэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара туһунан бу курдук суруйан хаалларбыт:

- Улуутуйар Улуу Тойон Үөһээ дойдуга олохтоох, куһаҕан санаалаахтар баһылыктара. Улуутуйар Улуу Тойон этиҥи түһэрээччи, дьоҥҥо уоту, иккис куту, сүрү биэрбит, хара ойууннары үөскэппит таҥара, ол да буоллар кытаанахтык дьарыйааччы эбит. (3,ст.3007).

Сахалар итэҕэллэрин уратыларын дириҥник үөрэппит В.Ф.Трощанскай «Эволюция черной веры (шаманства) у якутов» диэн үлэтигэр православнай таҥара үөрэҕин сабыдыалынан сахалар итэҕэллэрэ уларыйан иһиитин арыйар. Киһи өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээҕиттэн сахаларга икки таҥара; Үрүҥ Айыы Тойон уонна Улуу Тойон баалларын быһаарбыт. (4,155). Киһиэхэ уоту, сүрү, өйү уонна ойууннары биэрбит Улуу Тойон дьон куһаҕан санааларын этиҥи, чаҕылҕаны түһэрэн ыраастыырын тэҥэ, куһаҕаны оҥордоххо кэһэтэрин былыргы үөрэхтээх эмиэ бэлиэтээбит. (4,68).

А.Е.Кулаковскай сахалар итэҕэллэрин туһунан элбэх үлэлэрин холбоон кэлин бэчээттээн таһаарбыттара. Кини үлэтигэр Улуу Тойон майгына кытаанаҕын, кэһэтэрин иһин абааһыларга киллэрэ сылдьыбыттара сыыһатын бэлиэтиир. Кыыһырдаҕына этиҥи түһэрэр, ойууннары араҥаччылааччы Улуу тойоҥҥо аналлаах бырааһынньыктар күһүн буолаллар эбит. (5,18).

Сахалар киһи таҥаралара иккиэлэрин; Үрүҥ Аар Тойон уонна Улуутуйар Улуу Суорун Тойон диэн ааттаналларын Сэһэн Боло эмиэ бэлиэтээн суруйбут. (6,306).

Былыргы, ыраахтааҕы саҕанааҕы кэмҥэ сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын билэн, таба сыаналаан оҕолорун иитэр, үөрэтэр кэмнэригэр бэрээдэги кэһии, ыар буруйдары оҥоруу олох кэриэтэ суох эбиттэр. Билигин олох сатараабыт, эдэрдэр бэрээдэги тутуһаллара, үлэлииллэрэ-хамсыыллара мөлтөөбүт кэмигэр былыргылар билиилэрин таба өйдөөн, ылынан оҕолору иитиигэ Улуутуйар Улуу Тойон таҥара дьарыйар, үөрэтэр күүһүн төрөппүттэр бары туһаннахтарына табыллар.

Сэбиэскэй былаас сымнаҕас, барыта кэриэтэ бэлэм олоҕор өр кэмҥэ олороммут аһара барар майгылаах оҕону, ордук уолаттары кыра эрдэхтэринэ иитиигэ кытаанахтык көрүү-истии, дьарыйыы диэн ньымалар эмиэ туттуллуохтарын сөбүн умнан, хаалларан кэбиспиппит. Ол иһин оҕолору иитии, үөрэтии аҥардастыы атаахтатыы, манньалааһын, киһиргэтии өттүгэр уларыйыытыттан билигин кэлэн эдэрдэрбит, уолаттарбыт ыар буруйу-сэмэни оҥороллорун тэҥэ, сыыһа-халты туттуналлара, быстахтык быһыыланаллара элбэҕиттэн эдэр олохторун буортулууллара, кылгаталлара элбээтэ.

Өй-санаа үөрэҕин аҥар өттө айыы итэҕэлиттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэнэн, ол аата омук урукку олоҕуттан, билиилэриттэн уонна атын өттө, оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдыытыттан, саҥаны билиититтэн хомуллан, таҥыллан, мунньуллуутуттан үөскээбитин таҥ, таҥар, диэн тылбытыттан үөскэтэн таҥара үөрэҕэ диэн сахалыы ааттааһын олоххо киирэн таҥара үөрэҕэ киэҥник тарҕаммыт.

Оҕо майгынын уратыларыттан; сымнаҕаһыттан, намыыныттан дуу эбэтэр кытаанаҕыттан, хардааччытыттан дуу тутулуктанан өй-санаа, үөрэх дьайыыта тиийиитэ эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Сымнаҕас майгылаах оҕо бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэниитэ биирдэ эмэтэ аҕыйах манньанан чиҥэтэн бэриллэрэ сөп буолар.

2. Кытаанах, аһара барар майгылаах кыра оҕо куһаҕан быһыыны, сыыһа-халты туттунуулары оҥорон этин-сиинин дэҥнээн ыарыыны билэрин, бэрээдэккэ үөрэтэр көрдөбүл кытаанаҕа эрэ хаайан тохтоторунан, баһыйа тутуу, сабырыйыы эбэтэр чыпчархай туһата эрэ суох оҥорор кыахтаахтар.

Үрүҥ Аар Тойон таҥара сымнаҕас, намыын, сэмэй майгылаахтар таҥаралара буоллаҕына, Улуу Тойон таҥара кытаанах, хардааччы майгылаахтар, эр дьон таҥаралара буолар уонна эти-сиини, хамсана үөрүйэҕи кытта быһаччы тутулуктаах үөрэҕи, билиини тарҕатар.

Улуу Тойон таҥара сахалар таҥаралара, ол аата киһи өйүн-санаатын үөрэтиибит хомуллубута, муннуллубута буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы арахсарынан өй-санаа үөрэҕэ икки тутулуктанара, икки таҥара баар буолара табыллар.

Өй-санаа үөрэҕин көннөрүү, сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии уонна оҕо иитиитигэр быһаччы туһаныы хас биирдии саха киһитин, төрөппүтүн олоҕун сыала, соруга буоларын таба өйдөөн, олоххо туһанар кэм кэллэ. (7,6).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ. 2006. – 88 с.

2. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 736 с.

3. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. III. Петроград: Типография императорской Академии наук. – 1917.

4. В.Ф.Трощанский. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. – Казань. Типо-липография Императорского Университета, 1903. – 185 с.

5. А.Е.Кулаковский. Научные труды. – Якутск: Кн. изд-во, 1979. – 484 с.

6. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994. – 352 с.

7. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.