Таҥара үөрэҕин хааччахтара

Таҥара үөрэҕин хааччахтара диэн киһи быһыытын, сиэри тутуһуу ааттанар.

Бары улахан, киэҥник тарҕаммыт таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата араас сиэри-туому, сокуоннары, бэрээдэги тутуһарын, аһара барбатын ирдииллэр, өй-санаа, баҕа санаа аһара баран хаалыытын хааччахтыыллар. Бу үөрэхтэр «Таҥара барытын айбыта» диэн этиилэрэ уонна бары ирдэбиллэрэ, киһи өйө-санаата хаһан да таҥараттан үөһээ, үрдүккэ барар кыаҕа суоҕун быһаараллар, киһи таҥараттан кыратын, өйө-санаата тиийбэтин билинэн таҥараҕа үҥэригэр, тоҥхойоругар күһэйэллэр. Киһи тугу барытын таҥара оҥорорун курдук оҥороро эрэ табылларын өйдөтөллөр.

Билигин былыргыттан олохсуйбут сиэри-туому толорууга, сокуоннары, бэрээдэги тутуһууга ордук кытаанах ирдэбиллээх мусульманнар сайдан, ахсааннара лаппа элбээн иһэллэр. Арай кинилэр демократия сокуоннарын ылымматтара сайдыылаах дойдулар туоратыыларыгар тириэрдэр.

Бассабыыктар, коммунистар, атеистар салайыыларынан уһун кэмҥэ олоруу өй-санаа сайдыыта ханнык да хааччаҕы билиммэтиттэн аһара бара сылдьыыга тиийэн кэлэн хаалбыта эдэрдэр оҥорор буруйдара, куһаҕан быһыылара, сыыһа-халты туттунуулара эмиэ аһара бара сылдьарыгар тириэрдэн быстах быһыыга түбэһээччилэр, олохторун бэйэлэрэ кылгатааччылар элбээннэр Россия дьонун ахсааннара сылтан сыл аайы аҕыйаан иһэр.

Таҥаралаах, итэҕэллээх буолуу диэн өй-санаа аһара бара сылдьарын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрии ааттанар. Сайдыылаах, үөрэхтээх, сокуоннары, сиэри-туому билэр улахан киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн бары оҥорор быһыыларын салайан бары ирдэбиллэри толорор күүстээх буоллаҕына оҕо өйө-санаата, билиитэ-көрүүтэ ситэ сайда, тулуура күүһүрэ илигинэ аналлаах хааччахтары тутуһа үөрэнэрэ хайаан да наадатын таҥара үөрэҕэ быһаарар.

Киһи баҕа санаата муҥура суох, кыаҕа эбиллэн истэҕинэ элбээн, үллэн иһэр уратылаах. Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Бу үөрэх өй-санаа аһара барарын хааччахтаан киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу суолугар киллэрии үөрэҕэ буолар. Сахалар олохторун үөрэхтэринэн өй-санаа хааччахтара манныктар уонна оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэллэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Аһара барыма», «Куһаҕаны оҥорума» диэн бобуулары туһаналлар уонна үчүгэй быһыылары хайдах оҥорорго үөрэтэллэр, ийэ кутун иитэллэр.

2. Өссө улаатан бэйэтин өйө киирэн, ону-маны оҥороро эбиллэн истэҕинэ «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор кутталлаах, куһаҕан диэн аналлаах бобуу оҥоруллар, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэллэр.

3. Оҕо улаатан улахан киһи буолан баран «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутуһа сылдьара көрдөнүллэр. Оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэннэҕинэ киһи быһыылаах киһи буола улаатар уонна үйэтин тухары киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Бу аналлаах бобуулар, хааччахтар киһи баҕата, өйө-санаата кыра оҕо эрдэҕиттэн Орто дойдуттан барыар диэри, хаһан да аһара барбатын, киһи быһыытын кэспэтин хааччыйаллар. Өйүн-санаатын аһара ыыппат, хааччахтыыр, кыайа тутан хонтуруоллуур киһи таҥара үөрэҕин тутуһар, үтүө санаалаах, таҥаралаах киһи буолар. Таҥара диэн киһи бэйэтэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар, дьон олоҕун сиэриттэн аһара барбат баҕа санааны үөскэтиниитэ уонна онтун толорорго дьулуһуута, толорор буолуута ааттанар.

Таҥаралаах буолуу баҕа санаа аһара барыытын суох оҥорон, «Көҥүлүнэн барбыт» киһи үөскүүрүн аҕыйатан дьон бииргэ олорууларыгар, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннаһыыларыгар олус улахан туһаны оҥорор.

Таҥаралаах буолуу, таҥараҕа үҥүү диэн дьон оҥороруттан атыннык, тиэрэни, куһаҕаны, айыыны оҥорбоппун диэн билинии уонна ону мэктиэлээһин буолар. Киһи төбөтүн төҥкөччү туттан ылыыта уонна умсары көрүүтэ сыыһаны, куһаҕаны, буруйу оҥорбутун билинэрин бэлиэтиир быһыы уонна өйү-санааны ыраастаныыга, аһара барарын тохтотууга тириэрдэр. Сахалар «Өрө көрөн түһэн» диэн ханнык да өй-санаа хааччаҕын билиммэт, аһара мэник, дьалбаа оҕону этэллэр.

Баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини араас кыайыылары ситиһэригэр сирдиирин уонна тириэрдэрин сахалар «Баҕалаах маска ыттар» диэн өс хоһоонноро бигэргэтэр. Ханнык эрэ олус улахан сыалы, баҕа санааны ситиһээри эрэ киһи турар маска ыттан тахсыы курдук ыарахан үлэни оҥорор кыахтанар. Бу этии киһиэхэ баҕа санаа баара хайаан да наадатын быһаарар. Оҕоҕо үтүөнү, үчүгэйи оҥорорго, үчүгэй киһи курдук буолууга дьулуһар баҕа санааны иҥэрии ирдэнэр.

Сахалар оҕолорун «Киһи буол», «Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор», «Улахан киһи курдук буол» диэн үөрэхтэрэ төрөппүтүн курдук буолууга ыҥырар, кини курдук үтүө киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр. Киһилии баҕа санаалары иҥэринэн киһилии быһыылары оҥорор буоллахха «Киһи буолуу» өйө-санаата ситиһиллэр.

Киһи олус түргэнник сайдар баҕа санаатын күүһүнэн элбэх саҥаны айыылары оҥорон, олору олоххо киллэрэн олоҕу иннин диэки сыҕарытар. Туох барыта икки өрүттээҕинэн өй-санаа сайдыыта төһө да үчүгэй курдугун иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана тэҥҥэ сайдан тахсалларыттан куһаҕан быһыылар эмиэ элбээн, күүһүрэн хаалыыларын үөскэтэр.

Оҕо баҕа санаата олох сайдан иһиитин таһымын уонна этэ-сиинэ улаатыытын олус аһара барыытын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан, тэҥнээн, олоҕу кытта ситимнээн биэрэр. Дьон өйө-санаата олус уһун кэмҥэ сайдан ситиһиэхтээх сыалын аҕыйах сылга, биир киһи үйэтигэр ситиһэ сатаабыт коммунистар баҕа санаалара олоххо кыайан киирбэккэ хаалан бэйэлэрэ мөлтөөн ыһыллан эрэллэр. Баҕа санаа олох таһымыттан аһара барыыта итинник үрэллиигэ тириэрдэр.

Былыргыттан олохтоммут сиэри-туому толорууга, сокуоннары, бэрээдэги тутуһууга ордук кытаанах ирдэбиллээх мусульманнар билигин сайдан, ахсааннара лаппа эбиллэн сайдыылаахпыт диэн ааттанар дойдуларга ыгааһыны үөскэтэллэрэ күүһүрдэ.

Таҥараҕа итэҕэл диэн киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан, бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын дьон олоххо ситиспит ситиһиилэригэр тэҥнээн биэрэринэн дьоҥҥо олус туһалаах уонна сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоххо хайаан да тутуһуллуохтаах көрдөбүл буолар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтааһына атын; христианскай, православнай, мусульманскай таҥаралар курдук олус тоталитарнайа, диктатурата суох, оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан истэҕинэ уларыйыытын табатык быһаарар. «Сиэр» уонна «Киһи быһыыта» диэн сахалар өйдөрүн-санааларын хааччахтара сыыйа-баайа, дьон өйө-санаата сайдыытыттан уонна элбэхтэр быһаарыыларыттан тутулуктанан уларыйан биэрэр кыахтаахтар. Өй-санаа бу хааччахтара уларыйан биэрэр уратылара киһи өйө-санаата аһара барбакка, этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон сайдыыны, олоҕу уһатыыны ситиһэр кыаҕа муҥура суоҕун быһаарар. (1,79).

Yчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии уустугунан, уһунунан уонна өйгө-санааҕа куруук хатылаан, өйдөтөн, көннөрөн биэрэн иһии эрэйдээҕинэн таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны үөрэтии дьоҥҥо олус туһалаах уонна куруук туттулла сылдьарга аналлаах.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.