Таҥара уонна айыы
Таҥара уонна айыы диэн өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин икки өрүттэрэ.
Сахалар олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх, уһун үйэлээх, киһи өйө-санаата сайдыытыгар олус сөп түбэһэр таҥара үөрэхтээхтэрин умнан сылдьаллар. Бу таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин оннооҕор арҕааҥҥы дойдулар үөрэхтээхтэрэ тенгрианство диэн аатынан билинэллэр. Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үөскээбит христианство үөрэҕэ былыргы таҥара үөрэҕиттэн сайдан, үүнэн тахсыбытын суруйааччы Мурад Аджи бэлиэтиир. (1,223).
Былыргы таҥара үөрэҕэ саха дьонун санааларын үчүгэй киһи буолуу суолунан салайан биэрэр. Аныгы сайдыылаах, демократия суолун тутуһар олох ирдэбилэ ону эмиэ ирдиир.
Таҥара диэн тыл олус былыргы кэмнэргэ саха дьонун олохторун үөрэҕин холбуу хомуйан таҥ, таҥар диэн төрүт сахалыы тыллартан үөскээбит. Таҥара диэн сахалыы өйдөбүлэ ким эрэ, биллибэт киһи тугу эмэ хомуйара, чочуйара, холбуура ааттанар. Үгэс буолбут өйдөр-санаалар тус-туспа арахсан сылдьалларын түүл үөрэҕэ дакаастыыр. Бу тус-туспа үгэстэри бииргэ холбооһун таҥ, таҥар диэн тылларынан этиллэн таҥара үөрэҕин үөскэппит.
Таҥара үөрэҕэ диэн уһун үйэлэргэ хомуллан, таҥыллан үгүс дьон олохторун үөрэхтэринэн, уопуттарынан мунньуллан үөскээбит үөрэх диэн быһаарыллар. Таҥара үөрэҕэ сахалар төрүт үөрэхтэрэ. Санаа киһини салайарын биллэрэр.
Таҥара үөрэҕэ туох барыта икки өрүттээҕин тутуһан икки тус-туспа чаастартан хомуллан үөскээбит.
Бастакытынан, оҕо кыра эрдэҕинэ үтүө быһыылары элбэхтик оҥотторон үгэс оҥорон ийэ кутугар иҥэрэн биэрии, иккиһинэн, улахан киһи бэйэтин өйүн-санаатын үөрэтиитэ, салайыыта, үтүө санааларын үгэс оҥостон ийэ кутугар иҥэриниитэ буолар.
Санаа диэн олус кыра. Тугу эмэ биирдэ эмэтэ санаан аастахха киһи умнан иһэриттэн санаа ордук кыччыыр уонна улахан суолтата суох курдук өйдөбүллээх. Ону-маны оҥоруох иннинэ өйгө-санааҕа оҥорон көрүү, бу быһыы төһө табылларын, туох туһалааҕын быһаарыы өй-санаа сүрүн үлэтэ буолар. Киһи барыта олус элбэх баҕа, ыра санаалардаах эрээри, олортон олоххо туһалааҕа олус аҕыйах. Элбэх туһата суох санааларынан баһы толорон кэбиспэккэ олоххо туһалаах санаалары саныырга үөрэнии киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар.
Таҥара үөрэҕин биир сүрүн туһатынан куруук биир санааны саныы сырыттахха, ол санаа элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтанарын дьоҥҥо өйдөтүү буолар.
Санаа бу курдук уларыйар кыахтааҕын дьон бары таба өйдөөн олохторугар туһаналлара эрэйиллэр. «Куһаҕаны санаама, куһаҕан майгылаах буолуоҥ» диэн этии, киһи санаата быһыытын, майгынын кытта уларытарын биллэрэр. Киһи ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу санаалардаах даҕаны соннук быһыылары оҥорор. Быһыы диэн санаабыт санааны олоххо киллэрии, тугу эмэ оҥоруу аата буолар.
Киһи баһыгар, өйүгэр-санаатыгар аан маҥнай санаа үөскүүр. «Киһини санаата салайар» диэн этии киһи аан маҥнай санаатыгар саныырын, оҥорон көрөрүн уонна онтон тугу эмэ дьиҥнээхтик, илэ оҥорорун чуолкайдаан биэрэр.
«Оруо маһы ортотунан тоҕо көтөн барыма», «Оломун билбэккэ эрэ ууга кииримэ» диэн этиилэр ситэ быһаарбакка, санааҕар оҥорон көрбөккө, туох кэтэһэн турарын билбэккэ эрэ мээнэ иннин диэки барыма диэн биллэрэллэр, үөрэтэллэр. «Санаабычча быһыыланар» диэн санаатыгар туох эмэ көтөн түһэрин кытта оҥоро охсор киһини этэллэр.
Саныыр санааны сааһылаан, дьаарыстаан киһи быһыытыгар сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаныы киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыыланар киһи буолуоҕуттан ыла таҥара диэн үтүө баҕа санаалара хомуллан, таҥыллан үтүө киһи мөссүөнэ үөскээбит. Таҥара үөрэҕэр үтүө, үчүгэй киһи оҥорбут быһыыларын үтүктэн, батыһан үтүө быһыылары оҥорорго үөрэнии, үчүгэй киһи буолуу киирэр.
Санааны салайа үөрэнии, куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, үтүө, үчүгэй киһи буолууну ситиһэ сатааһын таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.
Киһи бэйэтин санааларын сатаан салайа үөрэниэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону киһи буолууга үөрэтэр, таҥара үөрэҕэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэтииттэн саҕаланар. Киһи буолуу үөрэҕэр санааны салайыы, сөптөөх, киһилии суолунан салайан биэрии оҥоруллар, киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буолууга үөрэтиллэр. Оҕо аан маҥнай бары быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар иҥнэхтэринэ киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатар.
Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталаах. Таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ улахан суолтата итинэн быһаарыллар.
Санаа мунньустар. Муһуннаҕына күүһүрэр. Куһаҕан санаалар киһиэхэ мунньустан, элбээн хаалыылара куһаҕан үгэһи үөскэтэн киһини куһаҕан быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп диэн өй-санаа, таҥара үөрэҕэ быһаарар. Куһаҕан санаалары өр саныы сылдьыбакка, хос-хос хатылаан үгэскэ кубулуппакка умнан, хаалларан иһии дьонтон барыларыттан ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар.
«Былыргыны былыт саптын» диэн сахалар этэллэр. Бары куһаҕан быһыылары умнан, өйгө-санааҕа суох оҥорон иһии киһи өйө-санаата ыраастанарыгар, атын үтүө санааларынан туоларыгар тириэрдэр. Бу быһаарыыны тутуһар буолуу үчүгэй санаалаах дьон элбээһиннэрин үөскэтэр. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу диэн таҥара үөрэҕин биир сүрүн көрдөбүлэ буолар.
«Айыы этэн ыраастаныы» диэн оҥорбут сыыһаны, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорбуту билинии аата. Киһи оҥорбут сыыһатын, бу сыыһа эбит диэн билиннэҕинэ эрэ аны ону оҥорбот буолар кыахтанар, умнар, ол иһин өйө-санаата ырааһырар, атын үчүгэй санаалар өйүгэр-санаатыгар олохсуйар, иҥэр кыахтаналлар.
Кыра оҕо саҥа улаатан истэҕинэ таҥарата, үтүктэр, үөрэнэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн кини курдук буолар баҕа санаатыттан төрөппүтүн курдук санаалаах, быһыылаах буола улаатар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн оҕо хайаан даҕаны икки төрөппүттээх буоллаҕына эрэ өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар олук ууруллар.
Аҥардас дьахталлар биир эмэ атаах оҕолорунан омугу сайыннарыахтара диэн төрдүттэн сыыһа өйдөбүл. Тулаайах оҕо биир төрөппүтэ суоҕуттан баҕа санаата кэлтэйдии, аҥар өттүн диэки халыйан барарыттан өйө-санаата сайдыытыгар туспа уратылар үөскүүллэриттэн туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатарын сахалар билэллэр. Былыр-былыргыттан тулаайах оҕо биир эмэ буоларыгар баҕараллара уонна иитиитигэр аймахтарын эр дьоно көмөлөһөллөрүн хайаан да ирдииллэр.
Сахалар таҥара уонна айыы диэн итэҕэл тылларын куруук тутталлар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн Аан дойду төрүт тутулуктарын быһаарар этиигэ сөп түбэһэн итэҕэл, киһи өйө-санаата сайдыыта эмиэ икки өттүттэн халбаҥнаабат тутулуктааҕын быһааран бу таҥара уонна айыы диэн өйдөбүллэр туттуллаллар.
Итэҕэл икки өрүттэрэ, өйдөбүллэрэ манныктар:
1. Таҥара итэҕэлэ.
Итэҕэл бу икки өрүттэрин арыыйда киэҥник ырытан быһаарыахпыт:
1. Таҥара итэҕэлэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан сайыннарыы, Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын аналлаах өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн ситиһиллэр. Yтүө, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн ол курдук оҥоруу кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыыга тириэрдэрэ таҥара үөрэҕэ бастаан иһэрин быһаарар. Оҕо саҥа сайдан, үүнэн, улаатан иһэр баҕа санаатын киһи буолууну ситиһиннэрэн, киһилии быһыыланыы суолунан салайан олоҕун олороругар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.
Таҥара итэҕэлэ сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр, улаатан иһэр оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэр-үөрэтэр аналлаах, сайдыыны, саҥаны түргэнник ылынымтыа, олоххо буолар уларыйыылары киллэримтиэ. Итэҕэл үрүҥ өттө, сайдар өттө таҥара итэҕэлэ буолар. Yтүө санааҕа үөрэнии итэҕэл үтүө, үрүҥ өттө, Yрүҥ итэҕэл диэн ааттанар.
2. Yрүҥ айыы итэҕэлэ. Урукку кэмҥэ олорон ааспыт көлүөнэлэр үчүгэйгэ үөрэтэр туһалаах билиилэрин арааран ылан иҥэринии, кинилэр үөрэхтэрин олоххо тутуһуу, Yрүҥ айыылартан билиини ылыныы Yрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Итэҕэл диэн тугу эмэ итэҕэйии, ону үгэс оҥостунуу аата. Итэҕэйэр буоллахха итэҕэл үөскүүр.
Үрүҥ айыылартан ылынар билиилэргэ омукпут тыла, былыр-былыргыттан иҥэриммит олохпут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара холбуу киирсэ сылдьаллара туох барыта икки өрүттээҕин таба өйдөөн, сыаналаан, тэҥнээн саҥаны, урукку өттүгэр суоҕу ылынарга сэрэхтээх буолары ирдиир. Була сатаан оҥоруллубут, элбэх сыыһалардаах "айыы үөрэҕин" быраҕан, хаалларан былыргы кэмнэртэн ыла баар Үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһуу саха дьонуттан эрэйиллэр.
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ олох араас кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн толорсон биэрэллэр. Хас эмэ үйэлэр усталарыгар саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан туората, умуннара сатааннар, олору оннугар түһэрэр сыалтан билигин саха итэҕэлин Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэрэ ордук элбээбит курдуктар. Олоҥхоттон ылыллар билиилэр үчүгэй, аныгы сайдыылаах дьоҥҥо туһалаах өрүттэрин туспа арааран ылан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии аата Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри туһаныы диэн буолаллар. Онтон былыргы кэпсээннэртэн, олоҥхолортон кэлэр өлөрүү, алдьатыы туһунан куһаҕан билиилэр Хара айыылар буолан умнууга хаалан иһиэхтээхтэр, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллубаттара ордук.
Айыылар, иччилэр, былыргы өбүгэлэр өйдөрүттэн-санааларыттан үөскүүр итэҕэл билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах өттө Yрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар, онтон туһата суох, куһаҕаны кэпсиир, үөрэтэр өттө Хара айыы буолан умнуллууга аналланыахтаах. Куһаҕан быһыылар умнуллан, хаалан иһиилэрэ эрэ үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.
Былыргылар, урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус күүскэ тутуһуу олоххо саҥаны, сайдыыны, уларыйыылары киллэриини атахтыыр, сарбыйар, былыргылыы, хаалынньаҥ олоҕунан олорууга ыҥырар. Итэҕэл аҥар, айыылартан тутулуктаах өттүн; хара, хараҥа, түҥкэтэх, сайдыыны ылыммат өттө диэн араарыллар.
Yөрэх-билии, өй-санаа күүскэ сайдан иһэр. Хас көлүөнэлэр уларыйан истэхтэрин аайы киһи билиитэ-көрүүтэ кэҥээн, өйө-санаата эбии сайдан бэрээдэгэ тупсан, аныгы демократия төрүттэрэ киирэн иһэллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр эһэлэр, эбэлэр, аҕалар, ийэлэр билиилэринээҕэр саҥаны, урукку олоххо суоҕу элбэҕи билэллэр. Холобурга, ааспыт, 80-с сыллардаахха олорон ааспыт көлүөнэ дьон компьютер диэн тугун букатын да билбэттэр этэ. Былыргы дьон, бары айыылар өйдөрүттэн-санааларыттан билиҥҥи олоххо туһалаах, үчүгэй өттө, Yрүҥ айыыта эрэ дьоҥҥо туһалыыр, туттуллар кыахтаах.
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ, быспатахтарына омук өйө-санаата толорутук, олох бары кэмнэригэр туруктаахтык сайдар. Өй-санаа икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдыыта туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин итэҕэли үөрэтээччилэр билэллэрэ уонна кытаанахтык тутуһаллара ирдэнэр. Итэҕэл үөрэҕэр хайа да өттүгэр аһара барыы диэн суох буолара табыллар. Итэҕэл аҥар өрүтэ аһара барыыта диктатураны үөскэтэн халыйыыны таһаарар.
Итэҕэл саҥа, таҥара өттө аһара баһыйдаҕына саҥа итэҕэл, саҥа омук үөскүүр кыахтаналлар. Дьон сайдыылаах, үөрэхтээх өттүлэрэ итэҕэл таҥара диэн ааттаах, сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр өрүтүн ордук сыаналыыллар, олохторугар элбэхтик туһаналлар, оҕолорун үөрэтэллэр. (2,24).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Аджи, М. Европа, тюрки, Великая степь / Мурад Аджи. – М.: АСТ, 2007. – 473 с.
2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.