Айыы этэн ыраастаныы

Айыы этэн ыраастаныы диэн дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорбуту билинии ааттанар.

«Олоҕу олоруу, алааһы туорааһын буолбатах»,- диэн норуот өһүн хоһооно этэр. Киһи эрэйдээх-буруйдаах уһун олоҕор араас сыыһа-халты туттуулары оҥорон, бэйэтигэр айыыны оҥостунара эбэтэр атын дьоҥҥо оҥороро баар суоллар. Айыыны хаһан даҕаны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Үгүс айыылар кыра быстах сыыһа-халты туттуулартан, араас дьыалалартан үөскээн тахсаллар уонна кыра айыы диэн ааттаналлар. Атын киһиэхэ куһаҕаны оҥоруутуттан үөскүүр айыы сыһыаннаах дьону барыларын хаарыйар.

Ханнык баҕарар айыы барыта, ол иһигэр ыар айыы сотуллубат гына киһи кутугар-сүрүгэр иҥэн хаалбат. Киһи бэйэтин олоҕор оҥорбут сыыһаларын-халтыларын эбэтэр айыыларын сыһыаннаах киһиэхэ этэн, ол эбэтэр таһыгар таһааран, иһигэр муннустан муунту буолан хааттара сылдьарын ыраастааһына, кутун-сүрүн чэпчэтиитэ, сахаларга айыы этэн ыраастаныы диэн ааттанар.

Киһи бэйэтэ оҥорбут айыытыттан, сыыһатыттан үгүстүк санааргыыра биллэр суол. Итини тэҥэ бу оҥоруллубут айыыттан аны атын, бу айыыга сыһыаннаах дьон эмиэ санаарҕыыллар уонна эрэйдэнэллэр. Кинилэр санаарҕыыллара уонна эрэйдэнэллэрэ айыыны оҥорбут буруйдаах киһи кутун-сүрүн быһа эмэн, аалан кинини ордук санааҕа ылларарга күһэйэллэр. Кимиэхэ эмэ куһаҕаны оҥорон айыы буоллаҕына, айыыны оҥорбут киһи уонна бу айыы быһаччы дьайар киһитэ иккиэн эрэйдэнэллэр. Бу икки киһи икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаннара буруйдаах киһи айыытын эттэҕинэ, ол эбэтэр сыыһаны оҥорбутун билиннэҕинэ уонна анараа киһи сөбүлэстэҕинэ эрэ, бу айыы суох буолан, букатыннаахтык симэлийдэҕинэ, дьэ көнөр суолга киирэр.

Маннык айыыны этии кэнниттэн киһиэхэ ыар баттык буола сылдьыбыт ыарахан санаалар этиллэннэр, киһи өйүттэн-санаатыттан таһыгар тахсан көҕүрээтэхтэринэ, киһи кута-сүрэ ырааһырар уонна санаата чэпчиир.

Киһи атын киһиэхэ туох эмэ куһаҕаны оҥордоҕуна, анараа, атаҕастаммыт киһи киниэхэ эмиэ куһаҕантан атыны баҕара санаабат. Бу анараа киһи үчүгэйи аҕалбат куһаҕан санаата киниэхэ, ийэ кутугар иҥэн киирэн олохсуйан хаалар. Ити олохсуйбут куһаҕан санаа айыы диэн ааттанар. Айыыны, буруйу оҥорбут киһиэхэ бэйэтигэр эрэ туһаайан этии, кырдьык киһи кута-сүрэ ыраастаныытын, чэпчээһинин оҥоруохтаах. Киһиэхэ оҥоруллубут куһаҕан быһыыттан үөскүүр куһаҕан санаа айыы диэн ааттанар уонна хардарыта, киһиттэн киһиэхэ ыытыллыбыт куһаҕан санаалар мустуулара буолара быһаарыллар.

Айыы ыраастаныытын, бырастыы буолуутун наадатыгар, анараа, куһаҕаны оҥотторбут киһи сөбүлэһэрэ хайаан даҕаны наада. Аны айыы ыраастаныытыгар икки сыһыаннаах киһи бэйэлэрин хардарыта сөбүлэһиилэрэ наада буолар. Оччоҕуна эрэ куһаҕаны оҥотторбут киһи, буруйдаах киһиэхэ үчүгэйи баҕарбат санаата өһүллэр, сотуллар. Бэйэтин санаатын киһи бэйэтэ эрэ быһаарар уонна салайар кыахтаах. Айыы бырастыы буолуута, ыраастаныыта буруйдаахтан уонна куһаҕаны оҥотторбут киһиттэн иккиэннэриттэн тутулуктаах. Айыы бырастыы буолан, ыраастаныытыгар бу икки өрүттэр иккиэннэрин сөбүлэһиилэрэ хайаан даҕаны наада буолара эрэйиллэр.

Айыы этиитэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Ордук кырдьаҕас дьон өлөр кэмнэрэ кэллэҕинэ тыыннаах сылдьан оҥорбут араас айыыларын этэн, куттарын-сүрдэрин ыраастанан уонна чэпчэтинэн «Анараа дойдуларыгар» бараллара биллэр. Айыыны этинэн «Анараа дойдуга» барыы, ол дойдуга ыраас, киртийбэтэх куттаах-сүрдээх тиийиигэ, Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө буолуутугар ананар.

Бүтэһик айыы этиитэ «өлөн эрэр киһи кырдьыгы эрэ этэр» диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Өлөн эрэр киһи айыыларын этиилэрин атын сыһыана суох дьон истэн-билэн хаалаллар. Итинник айыыны этии сахалар былыргы итэҕэллэринэн «өлөөрү гыммыт киһи кэриэс этиитин» хайаан даҕаны толоруллуохтааҕынан, быһа бырастыы буолар уратылаах. Өлөн эрэр киһи айыытын этиитэ, анараа, сыһыаннаах киһитэ суоҕуна даҕаны бырастыы буолар, ол иһин кини суоҕуна да этиллэрэ быһаарыллар.

Дьиҥнээх айыы этиитэ буруйдаах уонна онно сыһыаннаах киһи бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар буолара эрэ туһаны аҕалар. Кинилэр икки ардыларыгар арай бэйэлэрэ олус итэҕэйэр уонна эрэнэр киһилэрэ туоһу эрэ буолуон сөп. Буруйу оҥорбуту атын сыһыана суох киһиэхэ этэр ордук чэпчэки. Анараа киһи сирэйин-хараҕын утары көрөн туран буруйу оҥорбуту кэпсииргэ кыра да буоллар харса суох буолуу уонна көннөрүнэргэ, аны итинник сыыһаны оҥорбот буоларга итэҕэл наада буолар. Бу курдук айыыны этинэн куту-сүрү ыраастаныы кэнниттэн киһи иккистээн итинник сыыһаны, буруйу оҥороро быдан ыарахан буолара бэлиэтэнэр.

Сахалар итэҕэллэрэ, айыы этэн ыраастаныы киһи кута-сүрэ чөл, ыраас буоларын хааччыйар. Kут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи кута көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр уратылаах. Кырдьаҕас көлүөнэ дьоно айыыны оҥорон бэйэлэрин куттарын-сүрдэрин киртиппэккэ, онтон айыылаах буоллахтарына ыраастанан, кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, олохторугар дьоллоох буолалларыгар дьиҥнээхтик баҕараллара наада.

Православнай таҥара дьиэтэ буруйдаах уонна ночоокко түспүт дьон икки ардыларыгар айыыны этиигэ туоһу буолар оруолу бэйэтигэр ылынан кэбиспит. Таҥара дьиэтэ куттара-сүрдэрэ хайдах бэйэлэригэр сыһыаннаһалларын билбэт хараҥа дьон оҥорбут айыыларын бырастыы гынар үрдүк итэҕэли толорор буолбут. Маннык итэҕэйэр дьон дууһаларын ыарыытын таҥара дьиэтин үлэһитэ хайдах даҕаны эмтиир, көҕүрэтэр кыаҕа суоҕа билигин биллэр буолла. Буруйдаах уонна ночоокко түспүт киһи, иккиэн бииргэ кэлэн таҥара үлэһитигэр көрдөһөн үҥпэттэр. Кинилэр үһүөннэрин икки ардыларыгар куттара-сүрдэрэ ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан тахсар, ол иһин айыылара хайдах даҕаны көҕүрүүр кыаҕа суох буолар.

Маннык эппиэтинэһи православнай таҥара дьиэтэ бэйэтигэр ылынан, таҥараны итэҕэйэр дьону барыларын албыныгар киллэрэр. Ити албаһынан атын дьон ис кистэлэҥнэрин билэн, кинилэри арааһынан албынныырга уонна элбэх сиэртибэни хомуйарга туһанар кыаҕы ылар. Буруйдаах киһи дууһатын сууттууру эбэтэр бырастыы гынары таҥара дьиэтэ эбэтэр үһүс киһи быһаарар кыаҕа суох. Кимэ да биллибэт таҥара үлэһитигэр буруйдаах киһи араас сымыйа да этиилэри холкутук оҥорон кэбиһиэн сөп. Буруйу оҥорбут киһи өйө-санаата көнөрүн оннугар төттөрү, оҥорбут буруйун бырастыы буолуута судургу буолан, өссө итинник буруйу хаттаан оҥороругар толору кыахтанар.

Таҥара дьиэтэ айыыны истэн баран бырастыы гынар оруола атын таҥараны итэҕэйээччилэр араас буруйдары уонна айыылары оҥоро туралларын күөртүүр. Оҥоруллубут айыы чэпчэкитик, киһиэхэ бэйэтигэр улахан санаарҕабылы, туох да сабыдыалы оҥорбокко эрэ бырастыы буолан иһиитэ буруйу-айыыны хаттаан оҥорон иһэргэ көҕүлүүр уратылаах.

Бу курдук дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар оҥоруллуохтаах дьыалаларын таҥара дьиэтэ бэйэтин илиитигэр ылыыта уонна оҥоруллубут буруйу дөбөҥнүк бырастыы оҥорон иһиитэ, православнай таҥараны итэҕэйээччилэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын мөлтөтөр көстүүнэн буолар. Россияҕа киһи-киһиэхэ сыһыана мөлтөөһүнүгэр итинник көстүү улахан оруолу ылар. Ханнык да куһаҕан быһыыны, айыыны оҥордоххо «Бог простит» диэн өйдөбүл кимиэхэ барытыгар харысхал грамотатын курдук дьайар, ол иһин Россияҕа буруйу оҥоруу аҕыйыаҕынааҕар эбиллэн иһэр.

Былыргы сахалар: «Аан-дойдуну санаа тутан турар», - диэн этиилэрэ билигин кэлэн табата биллэн иһэр. Айылҕа тулхадыйбат сокуоннарын үөрэтэн киһи бэйэтин олоҕор тутуһа сылдьара наада. Хас биирдии киһи барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта көстүбэт санаа ситиминэн холбуу баайылла сылдьалларын билигин даҕаны ситэ өйдүү иликтэр. Ол ситим киһи санаата буолар. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарарын наадатыгар бэйэтин санаата ыраас, үчүгэй буоллаҕына эрэ табыллар. (1,102).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.