Сыыһа туттууттан харыстааһын

Сыыһа туттууттан харыстааһын диэн оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии ааттанар.

Көрсүө, сэмэй киһи уратыларын билии уонна оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныы билигин саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Көрсүө, сэмэй киһи диэн тугу да сыыһа-халты туттубат, тугу барытын оҥороругар туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһааран баран оҥорор, ол аата харыстааһыны тутуһар киһи буолар. Бу уратылары хас биирдии улаатан иһэр оҕо билэр, олоҕор тутуһар буоллаҕына, уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа кыра эрдэҕиттэн улаатар.

Сахалар киһи оҥорор быһыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын биллэрэр этиилэрэ элбэхтэр. «Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук», «Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр» диэн этиилэр көрсүө, сэмэй киһи оҥорор быһыылара ордук сыаналаналларын, таба буолан тахсан туһаны аҕалаллара элбэҕин быһаараллар.

Саха өс хоһоонноругар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй тахсар» диэн этии баар. Киһи бэйэтэ тутан-хабан алдьархайы оҥорорун биллэрэр буолан, бу өс хоһоонун суолтата олус улаханын билигин умнан, сэбиэскэй кэм саҕаттан бары “үчүгэй” курдук сананыылара улаатта. Киһи оҥорор бары быһыыларыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын, элбэхтик ырытан, толкуйдаан баран тугу барытын оҥороро ордугун, оччоҕо эрэ оҥорор быһыытын туһалаах быһыыга кубулутарын бу этии биллэрэр.

Сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ киһи туһалааҕы оҥороро суох буолуон сөбүн бу этии эмиэ биллэрэр. Оҥоро-тута үөрэммэтэх киһи оҥорорунааҕар алдьатара элбээн хаалыан сөп. Бу быһаарыыны бигэргэтэр “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии баар. Бу этии төһө эмэ туһа буолуохтаах маһы буортулаан, алдьатан баран тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот киһи эмиэ баарын биллэрэр.

Киһиргэтии оннооҕор улахан киһи сыыһа-халты туттунуутун элбэтиэн сөп. Атаахтык иитиллибит, тулуурдара аҕыйах, дэбдэҥ майгылаах дьон кыахтаах массыынанан кыахтарын таһынан аһара түргэнник айаннааһыны элбэхтик оҥороллор. Биир сылга Россияҕа отуттан тахса тыһыынча доруобай дьон массыына абаарыйатыгар өлөллөр.

Кыра оҕону киһиргэтии өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэр, киһиргээтэр эрэ тугу барытын, куһаҕаны эмиэ элбэхтик оҥорор кыахтанар. Куруук киһиргэтэ үөрэттэххэ өссө киһиргээри арааһы, ол-буну барытын була сатаан, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара улаатыан сөп. Сахалар ол иһин оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буолуор диэри “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэннэр сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыллар.

Тыыннаах киһини хаһан баҕарар киһиргэтэр куһаҕан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп диэн сахалар үөрэхтэрэ «Киһиргээмэ» диэн үөрэтэр уонна киһиргэтии «Быһа этии» буоларын дьоҥҥо тириэрдэр. Бу өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыытын биллэрэр этиини тутуһуу бары дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Киһиэхэ үгэс үөскээһинэ уонча сылы ылар. Бу үгэс үөскээһинин кэмин сайдыылаах омуктар салайааччыны, президени талыы уһунун быһаарыыга билигин туһана сылдьаллар. Америкаҕа президени иккистээн быыбарданнаҕына 8 сылтан ордук кэмҥэ үлэлэппэттэр.

Киһи өйө-санаата уларыйыыта тулалыыр, туһанар дьон арбааһыннарыттан, өрө тутууларыттан, «Мин эрэ үчүгэйбин» диэн санаата бэрт сотору кэминэн үөскээн олохсуйан, өссө аһара баран хаалыан сөбүттэн харыстаныыны, көмүскэниини өй-санаа сайдыбыт, демократичнай тутулуктаах государстволар ити курдук оҥороллор. Салайар былаас быыбарынан талыллан уларыйарын кытары бары кэриэтэ салайааччылар эмиэ уларыйалларын ситиһэллэр. Былаас кэмиттэн кэмигэр уларыйыыта коррупция суох буолуутугар тириэрдэр уонна сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр соҕотох суол буоларын сайдыылаах, билиилээх, үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.

Дьон өйө-санаата үйэлэргэ биир тэҥник турбакка кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн хардары-таары хамсааһыны үөскэтэр. Көрсүө, сэмэй буолуу оҥоруу, тутуу сайдыытын төрүттүүр, тупсууга тириэрдэр буоллаҕына, аһара баран саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааһын дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын элбэтэринэн олоҕу алдьатыы, кэхтии өттүгэр салайар.

Билигин Россия дьонун ахсааннара көҕүрээн, сыл аайы аҕыйаан иһэр. Бу быһаарыы Россия дьонун өйдөрө-санаалара бу кэмҥэ алдьатыы өттүгэр уларыйан турарын биллэрэр. Бу кэм тиийэн кэлбитин олоххо буолар уларыйыылартан булан ылыахпытын сөп:

1. Араас баһаардар барыылара эбиллэн иһэр. Баһаардар барыыларын ырытыы түмүгүнэн дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан, уоту сэрэҕэ суох туһаныыларыттан үгүс өттүлэрин бэйэлэрэ ыыталлар.

2. Массыына абаарыйалара аһара элбэхтэр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах суоппардар сэрэҕэ суохтарыттан, сыыһа-халты туттунууларыттан үгүс абаарыйалар тахсаллар.

3. Элбэх киһи өлүүлээх хас да самолет абаарыйата летчиктэр сыыһа туттунууларыттан буолбуттара быһаарылынна.

4. Охсуһууттан, кырбаныыттан дьон өлүүтэ аһара элбэх. Туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүүлэрэ элбээтэ. Кыыһырыы, өһүөн аһара барыыта, охсуһууга, өлөрсүүгэ тиийэ охсон хаалыыта кэлин кэмҥэ ордук элбээтэ уонна майгы-сигили сатарыйбытын бэлиэтиир, дьон бэйэлэрин туттуммат буолуулара улааппытын биллэрэр.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах, ийэ куттара үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибэтэх эдэрдэр арыгы истэхтэринэ, итирдэхтэринэ бу уларыйыылар өссө улаатан, дириҥээн биэрэллэр. Дьон буруйу оҥорууларыгар арыгыны буруйдуу сатыыллар. Өй-санаа туруктаах буоллаҕына, арыгы да испит киһи буруйу оҥорбот.

Дьон өйүгэр-санаатыгар бу улахан уларыйыылар иитии, үөрэтии таһыма букатын мөлтөөбүтүн, оҕо өйө-санаата сайдыыта халыйбытын биллэрэллэр. “Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн үөрэх оҕолор өйдөрүн-санааларын сыыһа, туруга суох буолуу суолунан салайарыттан билигин сыыһа-халты туттунар, аһара барар эдэрдэр элбээһиннэриттэн куһаҕан быһыылар үксээтилэр.

Сахалыы өйү-санааны тутуһуу, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии эрэ бу, сэбиэскэй былаас көмөтүнэн үөскээбит куһаҕан майгыны, “айыы үчүгэй” диэн этиини суох оҥоруо этэ.

Төрөппүттэр, оҕоҕут хайдах өйдөөх-санаалаах буола улаатара кыра эрдэҕинэ ийэ кута ханнык өйгө-санааҕа иитиллибититтэн быһаччы тутулуктааҕын билэн иитии, үөрэтии хайысхатын көрсүө, сэмэй буолуу диэки салайдаххытына эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун уһуннук олорор кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин сөп. Сыыһа-халты туттунууттан харыстааһын диэн оҕону, улахан да киһини киһиргэппэт, ыксаппат, тиэтэппэт буолуу ааттанар. Киһиргэппэт, тиэтэппэт буолуу аһара туттунууну суох оҥороруттан өй-санаа туруктаах буолуутугар тириэрдэр олус туһалаах быһыы буолар. (1,54).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.