Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии

Дьон бары оҕолоро олоҕун сыалын; улаатан, ыал буолан, оҕо төрөтөн, дьиэ туттан, мас олордон ситиһэрин, олоҕу уһуннук олорорун баҕараллар уонна бу киэҥ баҕа санаалара ситиһиллэрин туһугар оҕо өйө-санаата көрсүө, сэмэй буоллаҕына, киһи быһыытын тутустаҕына эрэ табылларын умнан кэбистилэр.

Сэбиэскэй былаас эстиитин саҕана араас үллэстиилэргэ урутаан түспүт киһи барыһырар кэмигэр уһуннук олороммут уонна ырыынакка киириигэ араас салайааччылар, урутаан түспүттэр онно-манна тииһиммиттэрэ элбэҕиттэн, онно ымсыыран төрөппүттэр оҕобут көрсүө, сэмэй буоллаҕына, урутаан түспэккэ барыттан бары матан, үтүрүллэн хаалыа диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьаллар.

Аныгы ырыынак олоҕо оннун булуннаҕына ону-маны үллэстии, босхо ылыы диэн тохтоотоҕуна, киһи бэйэтэ оҥорбута, туппута ордук сыаналанар кэмэ кэллэҕинэ, көрсүө, сэмэй буолуу оруола биллэрдик үрдүөҕэ. Көрсүө, сэмэй киһи ыал олоҕун тулуйарынан, үлэни-хамнаһы кыайарынан, сыыһа-халты туттубатынан оҥорбута, туппута ордук табылларынан, атыттартан лаппа сыаналанарын  үлэһиттэр билэллэр.

Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, аһара барар, элбэхтик сыыһа-халты туттунар киһи буоларын арааран билии эрэйиллэр. Оҕо улаатан иһэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору, урутаан түһээри өссө элбэх сыыһа-халты туттунууну оҥорор кыахтанар. Ол иһин “Айыы үөрэҕэ” оҕону үөрэтиигэ сөп түбэспэтэ быһаарыллан тахсар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну бары дьоҥҥо тарҕатар уонна ирдиир. (1,94). Көрсүө диэн мэнигэ-тэнигэ суох, боччумнаах, бэрээдэктээх, атын дьону кытта тапсар оҕону, дьону этэбит. Онтон сэмэй диэн сыыһа-халты туттубат, аһара барбат, үлэни-хамнаһы кыайар, сэрэхтээх киһи ааттанар. Сиэри тутуһууга, киһи быһыытыгар аһара барыы, айыыны оҥоруу диэн табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх быһыы буолар. Ол иһин сэмэй киһи диэн сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбат киһи буоларын билиэ этибит.

Сэмэй киһи сэрэҕэ улахан, үлэни-хамнаһы табылын булан, нэмин билэн үлэлиир, ол иһин үлэтэ таһаарыылаах буолар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии халлаантан ылыы буолбатах, саха дьоно уһун үйэлэр тухары үөрэтэн, олохторунан боруобалаан билбит билиилэрэ буолар. Бу билии олоххо олус туһалааҕын билэн, итинник этиини оҥорбуттар. Сэрэҕэ суох киһи араас быстах быһыыларга түбэһэрэ, үлэни сатаабата элбэх буоларын бары билэбит.

Төрөппүттэр баар-суох эрэллэрэ, олохторун салгыахтаах киһилэрэ оҕолоро буоларын билэллэр. Бары көрөллөр-истэллэр, харыстыыр санаалара, биир эмэ оҕо баарыттан улаатан хаалар.

Көрөн-истэн харыстааһын диэн эти-сиини эрэ харыстааһын ааттанар. Онтон оҕо өйүн-санаатын сайыннаран, үөрэтэн харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, сыыһа-халты, аһара туттубатыгар үөрэтии буоларын төрөппүттэр билиэ этилэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии, аһара барар өйүн-санаатын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорун ситиһии уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарарын туһаныа этибит.

Сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга түбэһии диэн киһи өйө-санаата ситэ иитиллибэтэҕин, үөрэтиллибэтэҕин бэлиэтэ буолар. Оҕо улаатан иһэн элбэхтик айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороору сыыһа-халты туттунара аһара элбиэн сөп. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата сайдарыгар үчүгэй быһыылары оҥороругар үтүрүйэр аналлаах хааччаҕы “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэр оҥороллор. Сахалар бу үөрэхтэрин оҕо тутустаҕына эрэ киһи буолууну ситиһэрэ, киһилии быһыыланара кыаллар. Киһи буолууну ситиспит оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэриттэн, куһаҕан быһыылары туттунан оҥорбот кыахтанарыттан, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. Ол аата “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр туһалаах быһыы буолар.

Оҕо көрсүө, сэмэй буоллаҕына, үлэҕэ-хамнаска үөрэннэҕинэ эрэ олоххо тугу эмэ туһалааҕы оҥорор, баары алдьаппат, ыскайдаабат, сыыһа-халты туттубат кыахтанарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Көрсүө, сэмэй киһи диэн кимий? Көрсүө, сэмэй киһи майгынын быһаарыы билигин ордук наада буолла. Ол курдук бэйэлэрэ мөлтөх төрөппүттэр оҕом үллэстииттэн матан, туран хаалыа диэн санаалара элбэҕиттэн оҕолорун урутаан түһэргэ, “айыы үчүгэй” диэн айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторо сатыыллар. Бу санаа төһө да туораттан “үчүгэй” курдук иһиллибитин иһин, саҥа сайдан эрэр оҕо өйүн-санаатын киһиргэтиигэ, тиэтэтиигэ, ыксатыыга тириэрдэринэн сыыһа-халты туттунарын, быстах быһыыга түбэһэрин элбэтиэн сөп. Оҕолорун харыстыыр, уһун үйэлэниэн баҕарар төрөппүттэр “айыы үчүгэй” диэн айыыны оҥорууга үтүрүйэр сыыһа үөрэхтэн оҕолорун араҥаччылыа, харыстыа этилэр.

Ырыынак олоҕо туспа өйү-санааны дьоҥҥо киллэрэр. Биһиги сэбиэскэй былаас кэмигэр, ол былаас өйүгэр-санаатыгар үөрэнэн хаалбыппыт тардарынан, бу уларыйыыны ситэ арыйан үөрэтэ, туһана иликпит. Билигин олохпутугар баай, салайааччы уонна дьадаҥы, үлэһит диэн дьон тус-туспа бөлөхтөрө бааллара биллибиттэрин уонна кинилэр өйдөрө-санаалара улахан уратыларын арааран билиэ, оҕону иитиигэ арааран туһаныа этибит.

Сахалар үөрэхтэринэн баай буолуу уһун үйэтэ суох, оҕону иитиигэ халыйыыны, атаахтатыыны үөскэтэринэн баай аймахтар кэлэр көлүөнэлэрин сайдар суолларын сарбыйаллар. Баай дьон үс көлүөнэнэн өйдөрө-санаалара буорту буолан эстиигэ, симэлийиигэ бараллара дакаастаммыт чахчытын билэн, эмискэ байартан үлэһиттэр туттунуо этилэр.

Хас биирдии киһи олоххо бэйэтин миэстэтин булунан, ханнык өй-санаа иҥэн сылдьарын билинэрэ ордук этэ. “Олохтон өй-санаа тутулуктаах” диэн этии хаһан да уларыйбат. Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолорун иитэр ньымалара тус-туһунаннар, өссө утарыта турар өйдөбүллээхтэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Баай киһи оҕотун иитэр өйө-санаата үлэһит дьонтон ураты. Аһара барыыга, айыыны оҥорууга, атаах буолууга иитэр кыаҕа баайа-мала элбэҕиттэн тутулуктанан улаатан иһэр. Барыта-бары дэлэйинэн, харчыта элбэҕинэн туһанан оҕотун туохха да хааччахтаабакка иитэринэн, атаахтатарынан көҥүлүнэн барбыт, бэлэмҥэ үөрэммит, үлэлиэн-хамсыан баҕарбат киһини улаатыннарар кыахтанар.

Аһара барар, араас айыыны оҥорор оҕо биир эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥоруон, онтон атыттара бары куһаҕан, туһата суох буолан тахсыахтарын, куһаҕаны элбэтиэхтэрин сөп. Кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэммэтэх, үчүгэй үгэстэри иҥэриммэтэх, бэлэмҥэ үөрэммит эдэрдэр туохтара эмэтэ табыллыбатар эрэ бичтии, умналыы сылдьалларын ордороллор.

Үлэһит киһи барыта-бары тиийбэтиттэн тугу барытын кэмнээн туһанарга, ыскайдаабакка, харыстыырга иитэр, элбэхтик үлэлииргэ үөрэтэр. Үлэһит дьон оҕолоро көйгө буола иитиллэллэрэ элбэх. Оҕо барыга-бары баҕара саныыра кыайан туолбатыттан олоххо ситиһэр сыаллаах, үчүгэйгэ, тупсууга ыҥырар баҕа санаалаах буола улаатар кыахтанара, улаатан баран ситиһиини оҥороругар тириэрдэр.

Олоххо дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолоро оҥорор ситиһиилэрэ баай дьоҥҥо тэҥнээтэххэ быдан үрдүк. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэрэ сайдан, элбээн иһэллэр. Үлэһит дьон оҕолоро элбэх ситиһиилэри оҥорор кыахтара олоҕу олорон, сааһыран истэхтэринэ эбиллэн иһэр уратылаах. Ол барыта кыра эрдэхтэринэ үөскээбит баҕа санааларын улаатан баран толороллоруттан буолар. Бииртэн биир сөп түбэһэр дьарыгы булан дьарыктанан, үлэлээн, оҥорон, тутан иһэр кыахтаахтара олохторун устата сайдыыны, тупсууну ситиһэллэригэр тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тугу барытын аһынарга, харыстыырга, көмүскүүргэ иитилиннэҕинэ, ийэ кута оннук өйгө-санааҕа иитиллэн үйэтин тухары дьайа сылдьар. Ыскайдаабат, алдьаппат, харыстыыр, аһыныгас киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатыар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоҕор таба туһанар киһи буолуор, үчүгэй үгэстэрэ олохсуйуохтарыгар диэри айыыны оҥорбото ордук, оҥордоҕуна даҕаны сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөп. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыыны оҥорума” диэн этиитэ ити быһаарыыга олоҕурар уонна оҕо киһи буолууну ситиһиэр диэри туттуллар аналлаах. Ол аата киһи буолууну ситиспит оҕо айыыны оҥордоҕуна, ол айыыта киһи быһыытын, сиэри аһара барбата элбиирин, туһата лаппа улаатарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.  

Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии олоҕун сыалын ситиһэригэр, үйэтин уһатарыгар, үлэни-хамнаһы кыайарыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Киһи буолууну ситиһиини, киһи быһыылаахтык олоҕу олорууну, үлэни-хамнаһы кыайыыны көрсүө, сэмэй майгылаах киһи ситиһэр кыаҕа улаатар.  (2,37).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. –    112 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

Өссө маны көр

• Көрсүө, сэмэй буолуу