Сыыһа туттуу

Сыыһа туттуу диэн киһи баҕарбатар даҕаны мүччү-халты туттунан элбэхтик оҥорор куһаҕан быһыыта ааттанар.

Киһи уһун үйэтин тухары сыыһа туттуом суоҕа диэн улаханнык этинэрэ табыллыбатын, сыыһатын дьон бары билэллэр. Сахалар «Быһа этинимэ» диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи сыыһа туттуом суоҕа диэн этинэрэ сыыһатын ордук дириҥник арыйар. Биирдэ эмэтэ да буоллар олоххо буолан ааһар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи сатаан таба тутуннаҕына, сыыһа-халты хамсамматаҕына эрэ араас оһолго эҥин түбэспэккэ, тугу эмэ алдьаппакка этэҥҥэ аһарыныан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини төрөппүттэр сүрүн сыал оҥостуналлара эрэйиллэр.

Киһи сыыһа туттунууларын маннык араастарга араарыахха сөп:

1. Сатаан хамсана, үөрэнэ иликтэн сыыһа туттунуу.

2. Билбэттэн, урут оҥоро иликтэн сыыһа оҥоруу. Манна саҥаны айаары, айыыны оҥороору сыыһа-халты оҥоруу элбэх өрүтүн ылар.

Бу сыыһа туттунуулар араастарын биир-биир ылан кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Тугу эмэ оҥороору сыыһа-халты туттунуулары киһи этин-сиинин сатаан хамсаппатыттан элбэхтик оҥорор. Тоһоҕону саайаары сыыһа охсон тарбаҕы охсуохха, кирилиэс үктэлин сыыһа үктээн сууллуохха сөп. Сатаан хамсана, оҥоро-тута үөрэниини оҕо кыра эрдэҕинэ ордук түргэнник ылынар кыахтааҕыттан, ол кэмтэн ыла үөрэнэрэ туһата улаатар. Эти-сиини хамсатарга оҕо төһө кыратыттан дьарыктанар даҕаны ситиһиитэ элбэх буолара быһаарыллар.

Сатаан хамсана иликтэн сыыһа туттунууну киһиргээһин, дэбдэйии ордук үксэтэриттэн сэрэнэргэ өй-санаа туруктаах буолуута ирдэнэр. Киһиргээһинтэн сыыһа сыаналаан, чэпчэки диэн санааҕа киирэн кыайбат суолугар киирсэн, сыыһаны оҥорор. Холобур, мин маны кыайабын диэн быһа этинии кэнниттэн, бу киһи кыайбакка хааллаҕына санаата түһүөн эбэтэр аны атыннык кыайаары сыыһа суолга турунуон сөп.

Киһи олоҕун устата элбэх сыыһа туттуулары оҥоруон сөп. Хаһан да сыыһа туттуом суоҕа диир киһини итэҕэйимиэххэ сөп. Биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо барыта уларыйара олоххо үгүстүк буолар буолла. Биирдэ арыгыны элбэхтик иһэн итирэн хаалбыт уолаттар киһини кырбааннар эбэтэр сэптэнэн, быһахтанан сыыһа туттууну оҥоро охсон кэбиһэн хаайыыга түбэһэллэрэ, саҥа саҕаланан эрэр эдэр олохторо алдьанара, сыыһа суолунан барара билигин элбээтэ.

Саҥа арыгы иһэн эрэр эдэр уолаттар баччаны хайдах испэт буолуохпутуй диэн киһиргэс санааҕа киирэллэриттэн аһара иһэннэр итирэн, сыыһа туттунуулары оҥороллоро арыгыны бобууттан элбээн хаалар.

Суоппар суол туругун сыыһа сыаналааһыныттан, аһара түргэнник айаннаан сыыһа туттар. Манна киһиргээһин, мин эрэ үчүгэйбин, түргэнник ыытабын, массыынам үчүгэй диэн санаа ордук улахан оруолу ылар. Киһиргиир, мин үчүгэйбин диэн санаатыттан куһаҕан суолга аһара түргэнник айаннаан иһэн сыыһа туттууну оҥоруу элбэх.

Саас эбэтэр күһүн халтараан суолга сыыһа үктэнэн халтарыйан охтуу эмиэ сыыһа туттууга киирсэр. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы, хаамар сир туругун сыыһа сыаналааһынтан охтуу, эчэйии элбиир.

Yлэҕэ-хамнаска сылдьан араас элбэх сыыһа туттуулар үлэһит киһи эчэйиитигэр тириэрдэллэр. Манна үлэҕэ сэрэхтээх буолуу быраабылаларын кытаанахтык тутуһуу эрэ үлэһиттэри сыыһа-халты тутталларыттан харыстыыр, көмүскүүр кыахтаах.

Сыыһа-халты туттунууларга бэйэтэ сэрэхтээх, сэрэхтээх буолуу быраабылаларын халбаҥнаабакка тутуһар киһи киирэн биэрбэт, ол аата эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буолар. Сэрэхтээх киһи диэн көрсүө, сэмэй, уруттаан түһэн испэт, аһара туттубат киһи буолар.

Туох эмэ быһыыны оҥоро охсон баран, онтон дьэ өйдөнүү, ол содулун суох оҥоро сатааһын элбиирэ, киһи тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар субу оҥоруохтаах быһыытын өссө дириҥник ырытан, быһааран көрөрө хайаан да наадатын өйдөтөр.

«От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи сыыһа туттунуон сөбө хаһан баҕарар баарын быһаарар. Бу өс хоһооно хайа баҕарар киһи дьадайыан сөбүн курдук түрмэҕэ эмиэ хаһан баҕарар киириэн сөбүн биллэрэр. Бу былыргылар билиилэрэ киһини сыыһа-халты туттунартан харыстыы сатыыр аналлаах.

Бу өс хоһоонун сахалыыта «Быһа этинимэ» диэн, ордук киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллэнэр. Манна арай, быһа этинии диэн киһиргээһин, хайҕаныы буоларын умнубатахпытына табыллар. Хайа да киһи «Мин үчүгэйбин» ол аата «үрүҥмүн», үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн бэйэтин ааттанара, хайҕанара сыыһа буолан тахсыан эмиэ сөп.

2. Билбэттэн, оҥорон көрө иликтэн туох содул үөскээн тахсара биллибэт быһыыларын саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу үөскэтэр. Ситэ толкуйдамматах, ырытыллыбатах, туох содул үөскээн тахсара кыайан быһаарыллыбатах быһыылары оҥорортон «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрэ дьону харыстыы сатыыр. Киһи үчүгэйи оҥороору даҕаны, сыыһа туттан куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэриттэн көмүскэлэ диэн өйүн-санаатын туруга, сүрэ, субу оҥоруохтаах быһыытын табан сыаналыыра буолар.

Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу айыы диэн сахалыы ааттанар. Yөһээ тахсан иһии киһиэхэ барыларыгар саҥаны билии, арыйыы, ол аата айыы буолар.

Аан маҥнай үөһээ ыттыбыт оҕо сууллан түһэн дэҥнэннэҕинэ ким буруйдааҕын булуу хайаан да эрэйиллэр. «Yөһээ таҕыс, үчүгэйи, айыыны оҥор» диэбит киһи аан бастакы буруйдаах буолар. Хайа оҕону үөһээ таһаарары билбэккэ, быһаарбакка эрэ үөһээ таһаарбыт киһи буруй улаханын сүгүөхтээх. Оҕону манныкка үтүрүйүү аата тэптэрэн, киксэрэн биэрии диэн ааттанар уонна куһаҕан майгыга киирсэр.

Оҕо этэ-сиинэ ситэ, өйө-санаата сайда илигинэ сыыһа-халты туттууну оҥороро олус элбэх. Оҕону сыыһа-халты туттарыттан аналлаах хааччах эрэ быыһыыр кыахтаах. Бу өй-санаа хааччаҕын аата «Айыыны оҥорума» диэн ааттанар уонна сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Ситэ билбэккин, улахан дьон оҥорботторун, туох содул үөскээн тахсара биллибэтин оҥорума диэн сахалыы өйдөтөр.

«Айыыны оҥорума» диэн таах халтай этии буолбатах. Бу этии оҕону сыыһа-халты туттарыттан, алҕаһы оҥороруттан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах этии буоларын иһин оҕолорун харыстыыр санаалаах төрөппүттэр аан бастаан туһаналлара ирдэнэр.

Киһи олоҕун устата сыыһа туттуу биирдэ эмэтэ да буоллар син буолар. Биир сыыһа туттуу содула сороҕор олус улаатан тахсан олоххо кытта сабыдыаллыыра үгүһэ хомолтолоох. Биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо букатын төттөрү өттүгэр эргийэрэ элбэхтик буолар. Биирдэ арыгы иһэн, итирэн хаалан ыар буруйу оҥорбут эдэр киһи саҥа саҕаланан эрэр олоҕо атын суолунан барыыта ордук куһаҕан.

Киһи бу курдук биирдэ эмэтэ сыыһа туттунан кэбиһэр майгынын билиҥҥи үөрэхтээхтэр таба быһаарбаттар. Арай сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх, туруктаах өйө-санаата суох киһи сыыһа-халты туттунара элбэх буолар диэн быһаарар уонна оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата өссө киирэ илигинэ иитии олус улахан туһалааҕын, ол аата, ол кэмҥэ үөскүүр ийэ кута киһи оҥорор быһыыларын хаһан баҕарар урутаан быһаарарын биллэрэр.

Сыыһа-халты туттубат буолуу киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диир сахалар үөрэхтэрэ. Ону умнуу билигин эдэрдэр сыыһа-халты туттуналлара аһара элбээһинигэр тириэртэ.

Киһи үксүн үчүгэйи да оҥороору сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһэр. Киһи субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын барытын эрдэттэн, оҥоруон инниттэн үөрэтиэхтээх, билиэхтээх куһаҕан быһыылар үөскээн тахсалларыттан сэрэниэхтээх.

Дириҥ умуһахха аналлаах кыйыа, күрүө оҥороллор. Билбэт киһи кэлэн алҕас түһэн хаалбатын диэн сэрэтэллэр. Тутуу үлэһитэ үөһээ ыттар кирилиэһи оҥордоҕуна кирилиэһин үктэлэ киһи ыйааһынын, үктээһинин уйар, сиһэ кэдэҥнээбэт гына оҥорор. Ол барыта мас тостон куһаҕан быһыы буолбатын диэн эрдэттэн сэрэнэн оҥоруллар быһыылар буолаллар.

Бары үтүктэ, батыһа сатыыр арҕааҥҥы үөрэхтэрбит киһи сыыһа-халты туттунар майгынын, быһыытын кыайан үөрэппэттэр. Арай киһи маннык быһыытын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ табатык быһаарар. Ийэ кута иитиллибит, кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга үөрэтиллибит оҕо улааттаҕына хаһан да сыыһа-халты туттара аҕыйах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт киһи буола улаатарын таба туһаннахха эрэ, омук сайдан, элбээн иһэрин ситиһэр кыах үөскүүр.

Айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйбат киһи чахчы тулуура суох диэн ааттаныан сөп. Маннык киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр кыра да ыарыылары тулуйбата өйө-санаата туруга суох буолуутугар тириэрдэр. Этигэр-сиинигэр соһуччу улахан ыарыы үөскээтэҕинэ хайдах тымтан, ыстаҥалаан, быстан-ойдон турара биллибэт кутталланар. Соһуйбутун омунугар араас сыыһа хамсаныылары оҥорон кэбиһэр кыахтанара куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

От охсоору бэлэмнэнэн хотуурун сытыылыы турар уолу күлүмэн соһуччу ытырбытыгар соһуйбутун омунугар далбаатана охсоору хотуурун төлө тутан илиитин быстынан кэбиспитэ биллэр. От сүмэһинэ иҥмит хотуура быспыт бааһа өр оһон биэрбэккэ эрэйдээбитэ кыра ыарыы аайы мээнэ далбаатаммат буолууга бу уолу умнуллубат гына кытаанахтык үөрэппитэ. Киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан кэһэйэн үөрэниитэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна киһиэхэ ордук туһалаах.

Кыра оҕо үгүстүк билбэтиттэн, өссө бу быһыыны оҥорорго үөрэнэ илигиттэн сыыһа туттан кэбиһэр. Олоппоско ыттар кутталлааҕын, охтуохха сөбүн оҕо билбэт, тарбачыһан өрө тахсан иһэр. Оҕуннаҕына, ыарыыланнаҕына куһаҕанын дьэ билэр, сэрэнэн оҥорорго ити кэһэйии кэнниттэн биирдэ үөрэнэр. Маннык үөрэх «Кэһэйэн үөрэнии» диэн сахалыы ааттанар. Оҕолоругар уһун үйэлээх үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ итии тэриллэри тыыппатын наадатыгар тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран үөрэтэллэрэ кэһэтэн үөрэтиигэ киирсэр уонна киһи үйэтин тухары дьайа сылдьарынан олус туһалаах.

Киһи эмиэ оҕо курдук. Билбэт, саҥа оҥорор дьыалатыгар эмиэ саҥалыы үөрэннэҕинэ эрэ табыллар. Сыыһа-халты оҥорон бэйэтэ кэһэйэн, бу чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйиэр диэри ситэ үөрэммэтэ хаһан да хаалбат.

«Кулгааххытынан истэн үөрэммэт буоллаххытына, илиигититтэн тиийиэҕэ» диэн армия эдэр саллааттары үөрэтэр үөрэҕэ, саллаат элбэхтик нэрээт ылан эбиискэ үлэлээтэҕинэ хамандыыр этэрин ордук истимтиэ буоларын, араас үлэни сатыыра, оҥороро биллэрдик эбиллэрин быһаарар.

Сыыһа-халты туттунуу киһи олоҕор ылар оруола олус үрдүк, дьайыыта түргэнник тиийэр. Сыыһа-халты туттубат туһугар киһи өйө-санаата туруктаах, ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит, билбэт, туох содул үөскээн тахсара биллибэт быһыыларын оҥорбот буолара ордук туһалыыр.

Киһи олоҕор саамай сүрүн, туһалаах үөрэҕинэн сыыһа туттубат буолууга үөрэнии буолар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тутуһуу туһата итиннэ саһан сылдьар. Сыыһа туттубат буола үөрэнэргэ киһи тугу оҥордоҕуна ханнык куһаҕан быһыылар үөскээн тахсалларын билэр буолуу ордук туһалыыр. Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын оҕо улаатан иһэн билэрэ ирдэнэр. (1,49).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.