Таҥара сэрэҕи таптыыр

Таҥара сэрэҕи таптыыр диэн этии киһи тугу эмэни оҥоруон иннинэ хайаан даҕаны бу быһыытын өссө төгүл ырытан, сыаналаан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн быһааран көрөрүгэр сүбэлиир. Бу этиигэ сэрэнии диэн тугу эмэни оҥоруох иннинэ санааҕа оҥорон көрөн быһаарыыны ылыныы аата. Өссө бу быһыы дьыалатыгар оҥоруллуон иннинэ өйгө-санааҕа элбэхтик ырытан, сыаналаан көрүү наадатын быһаарар.

Киһи тугу барытын оҥороругар, саҥарарыгар хайаан да улахан сэрэхтээх буолуохтаах. Туохха барытыгар нэмин билэн туттунуу сэрэхтээх буолууну үөскэтэр.

Сэрэх диэн олус киэҥ өйдөбүллээх тыл. Тула көрүнэ сырыт диэнтэн киһи хайдах туттунарыгар тиийэ быһаарар.

Сэрэнии хас да араас көрүҥнэрдээҕин биир-биир ылан быһаарыахпыт:

1. Саҥарыыга сэрэх.

Саха киһитигэр сахалыы дорҕооннор дьайыылара өйүгэр-санаатыгар былыр-былыргыттан иҥэн сылдьаллар. Дорҕооннор киһиэхэ дьайыыларын тыл иччитэ диэн ааттыыллар уонна тыл иччититтэн саллаллар. Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэрин саҥа билэн туһанар буолан эрэллэр. Айыы диэн тыл куһаҕан өттө элбэҕин быһаарыллыбытын кэнниттэн онно-манна тутталлара, улаханнык саҥараллара аҕыйыыр.

Хас биирдии сахалыы тыл суолтатын, өйдөбүлүн билэн саҥарыы киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл. Куһаҕан тыллары саҥара сылдьыы куһаҕан майгыланыыга тириэрдэр кыахтаах. Оҕо улаатан иһэн куһаҕан тыллары саҥарарын билэр дьон тохтотон иһэллэрэ ордук. Куһаҕан тыллар суолталара оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хааллахтарына куһаҕан майгыланара дьэ кэлэр.

Үчүгэй да тыллары күлүү гынан этиигэ эмиэ туһанылларын умнумуохха наада. Оҕо улаатан иһэн тыл маннык дэгэттэрин билэрэ ордук. Күлэн этиини билбэтиттэн көнөтүнэн өйдөөн сыыһа өйдөбүлгэ киирэн хаалыан эмиэ сөп. Үчүгэй да үчүгэй диэн хайҕаабыттарын кэннэ ону хаттаан сыаналааһын, тэҥнээн көрүү хаһан баҕарар туһалаах буолар.

«Бардырҕаччы саҥалаах» диэн этии тыл суолтатын билбэккэ эрэ мээнэ саҥарар киһини быһаарар.

Солуута суох саҥалаах киһи диэн мээнэ, быстах, буолары-буолбаты элбэхтик саҥарар киһини этэллэр.

Киһилии киһи саҥарар саҥатын сааһылаан, хас биирдии тылын суолтатын быһааран саҥарар, куһаҕан тыллары наадата суохха туттубат буолуохтаах.

2. Туттунууга сэрэнии.

Сэрэхтээх буолуу киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл. Киһи ханна баҕарар сырыттаҕына сэрэхтээх буолара наада. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук туттунууга сэрэхтээх буолуу эмиэ икки өрүттээх:

1. Киһи улахан, ыйааһыннаах, күүстээх буолан тугу эмэни алдьаппатарбын, тоҕо кэспэтэрбин диэн куруук сэрэнэрэ, көрөн, мээрэйдээн хамсанара ирдэнэр. Туох эмэ кыраны оҥороору гыннахха олус сэрэхтээхтик тарбах төбөтүнэн бигээн тутуохха наада. Аҥардастыы күүһүнэн өттөйүү табыллыбата, туһата суоҕа быдан элбэх, тугу барытын күүһэ баарынан туттаҕына барыны-бары алдьатара элбээн хаалыан сөп.

Киһи үгүстүк тиэтэйэриттэн эмискэ олоро түһэн олоппоһу да тоҕо түһүөн, сыыһа-халты хамсанан толору астаах остуолу да тоҕо анньыан сөп. Арыгы иһиитин кэнниттэн киһи сыыһа-халты хамсанара элбиир. Холуочуйан баран бырааһынньык остуолун тоҕо көппүт киһини сэрэҕэ суох, куһаҕан киһинэн ааттыахха сөп. Хоонньоһон утуйа сытан кыра оҕотун хам баттыыр ийэ эмиэ баара биллэр, эргийээри оронтон сууллааччылар син-биир элбэхтэр. Киһи утуйа да сытан сэрэхтээх буолары умнубатаҕына табыллар.

Киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар бу хамсаныыларбынан туох эмэ куһаҕаны оҥорботорбун диэн олус сэрэхтээх буолара ити холобурдартан быһаарыллар.

2. Аны бэйэм онтон-мантан дөлбү түспэтэрбин, кыбыллыбатарбын, улахан, түргэн тиэхиникэлэргэ киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэннэҕинэ, тулатын көрүнэ сырыттаҕына эрэ эчэйбэккэ сылдьыан сөбүн хайаан да биллэххэ табыллар. Халтархай суолга киһи көннөрү хааман да иһэн охтон улаханнык эчэйэн хаалыан сөбө сэрэнэри тэҥэ эрчиллиилээх буолууну эмиэ эрэйэр.

Үлэһит киһиэхэ улахан сэрэхтээх буолуу хайаан да наада. Ону-маны оҥорууга, тутууга, илиинэн үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэниигэ киһи өр кэмҥэ дьарыктаннаҕына эрэ табыллар. Аны тиэхиникэнэн үлэлииргэ өссө улахан сэрэхтээх буолуу наада. Манна тугу эмэ тоҕо көтүппэтэрбин диэн сэрэҕи кытта аны бэйэм киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэнии эрэ туһалыыр.

Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр аналлаах сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ үлэ-хамнас уопутунан мунньуллан оҥоруллан туттулла сылдьаллар. Хас биирдии үлэһит ол үөрэхтэри билэн үлэтигэр туһанара аналлаах ирдэниллэр көрдөбүлгэ киирсэр.

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи хаһан баҕарар сэрэхтээх эрэ буоллаҕына туох эмэ куһаҕаны оҥорбокко туһалааҕы оҥорорун уонна бэйэтэ олоҕун олорорун быһаарар. Сэрэхтээх киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Сэрэхтээх буолууга үөрэммэтэх киһи онноҕор дьиэҕэ киирэн иһэн ааҥҥа тарбаҕын кыбытыа. Ыһыы-хаһыы, айдаан бөҕө буолуо. Аныгы төрөппүттэр оҕо ааҥҥа тарбаҕын кыбыттаҕына сатаан илиитин тута үөрэнэ илигин, сэрэхтээх буолуута суоҕун умнан туран, ааны оҥорбут киһини холбуу мөҕүөхтэрин сөп.

Сэрэҕэ суох хааман иһэр, хантаарыҥнаабыт киһи хаһыллыбыт умуһаҕы көрбөккө түһэрэ баар суол. «Муннун аннын көрбөт» диэн итинник киһини этэллэр.

Киһи үлэлиириттэн этин-сиинин сатаан-табан хамната үөрэтэриттэн, сэрэхтээхтик туттарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр. Бары үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэнии эрэ киһи кыайа-хото үлэлээн ситиһиини оҥороругар кыах биэрэр. Сатаабат, үлэлии үөрэммэтэх киһи сыыһа-халты туттунара элбиир. Оннук киһи тарбаҕын онно-манна кыбыппыта, хайыта тардыбыта, өтүйэ ыллаҕына дьукку охсубута, быһах ыллаҕына быспыта, хайа анньыбыта эрэ баар буолар. Быһаҕынан сатаан тутта үөрэниигэ табан хамсаныы, олус сэрэхтээх буолуу хайаан да наадатын умнубаппыт буоллар араас эчэйиилэр аҕыйыа этилэр.

Сааны-сэби сатаан туттууга улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна сааны ииппэккэ эрэ илдьэ сырыт диэн этиини тэҥэ саа уоһун киһи, дьон, эҥин диэки хаһан да туһаайыма диэн үөрэх ордук туһалаах диэн этиллэр.

Суоппар суол бары быраабылаларын тутуһан айанныырын таһынан олус сэрэхтээх буоллаҕына эрэ билигин массыына элбэҕэр сатаан сылдьар кыахтанар. Атын массыына суоппардара сыыһа-халты туттунууларыттан, хабырыйыыларыттан сэрэхтээх буолара, сороҕор аһаран биэрэ сылдьара эрэ абырыыр. Суоппар сыыһа-халты туттунара абаарыйаҕа тириэрдэр кыахтаах. Сэрэҕэ суох, киһиргэс суоппарга олорсубатах ордук курдук.

Сатыы киһи уулуссаны туорууругар тула өттүн көрүнэн ааһан иһэр массыыналарга киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ этэҥҥэ уҥуор тахсар кыахтаах. Сатыы да киһи суол быраабылаларын үөрэтэрэ, билэрэ наада.

Киһи сэрэнэн бэйэтин харыстанарын тэҥэ атыттары эмиэ харыстыахтаах, сэрэниэхтээх. Олус былыргы кэмҥэ курдук киһи аар тайҕаҕа суос-соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ, бэйэтин эрэ харыстанара ааспыта быданнаата. Билигин сайдыыны ситиспит, улахан тиэхиникэлэри баһылаабыт өйдөөх-санаалаах киһи олоҕун сүрүн сыалынан аан маҥнай атыттары харыстыахха, сэрэниэххэ диэн буолар кэмэ кэллэ.

Сыыһа-халты туттунан, аһара баран быстах быһыыга түбэспэккэ олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, уһуннук олорбут киһи дьон хайҕабылын ылыан ылар. «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн сахалар этэллэр. Бу хантан да, халлаантан ылыллыбатах олох уопутунан дакаастаммыт быһаарыы киһи үгүстүк бэйэтэ тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан сыыһа-халты туттунарыттан, дэҥҥэ-оһолго түбэһэриттэн сэрэтэр этии буолар.

Киһи олоҕор «Туох барыта икки өрүттээх» буоларынан ханнык эрэ кээмэйи, сиэри аһара бардаҕына атын өттүгэр уларыйарынан сэрэхтээх буолуу аһара барара эмиэ куһаҕаҥҥа кубулуйар. Сэрэхтээх буолуу аһара барара, барыттан бары сэрэниигэ кубулуйара сыыһа. «Бөрөттөн куттанар буоллахха, тыаҕа тахсымыахха» диэн этии итини бигэргэтэр. Тыаҕа олорор киһи кутталыттан тыаҕа тахсыбатаҕына олоҕор туга эрэ улаханнык табыллыбат, суох буолуутугар тириэрдиэн сөп.

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи бу оҥоруохтаах быһыытын өссө дьыалатыгар оҥоруон иннинэ санаатыгар өссө ырытан, сыаналаан көрөрө хайаан да наадатын быһаарар. Аан маҥнай саныыгын, өйгөр-санааҕар оҥорон көрөҕүн, өссө боруобалыыгын, онтон дьэ дьиҥнээхтик оҥороҕун. Оҥоруон инниэн өссө төгүл ырытан, сыаналаан көрүү сэрэхтээх буолууну үөскэтэр. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии санааҕар элбэхтэ хос-хос оҥорон көр, онтон барыта табыллар буоллаҕына биирдэ оҥорор буол диэн үөрэтэрин хайаан да тутуһуу киһини элбэхтэ сыыһарыттан быыһыыр аналлаах.

Таҥара үөрэҕин биир тутаах салаатынан киһини сыыһа-халты туттунарыттан, быстах быһыыга киирэн биэрэриттэн харыстааһын, эрдэттэн, бу сыыһа туттууну өссө оҥоруон инниттэн көмүскүү сатааһын буолар. Таҥара үөрэҕин итэҕэйэр киһи көмүскэллээх буолара итинэн быһаарыллар. (1,89).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.