Сыыһаны көннөрүү

Сыыһаны көннөрүү диэн бу сыыһа диэн билинии уонна саҥа, үчүгэй үгэһи үөскэтинии ааттанар.

Сыр диэн түргэнник ааһар тыастан үөскээбит сыыһа диэн тылбыт киһи үгүстүк тиэтэйииттэн, ыксааһынтан, урутаан түһэ сатааһыныттан сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэрин биллэрэр.

Сыыһа диэн тыл киһи оҥорор санаатыгар, быһыытыгар сыһыаннаах. Туох эмэ табыллыбата, кыайан сатаммата даҕаны сыыһаны оҥорууга кубулуйа охсор. Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына сыыһаҕа, куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан куһаҕан быһыылар ордук элбииллэр. Сыыһаны оҥоруу куһаҕан быһыылары элбэтэр.

Эдэр оҕолор “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэхтэн сылтаан туох эмэ айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара үксээн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. Бу сыыһа үөрэтиини үөрэх министерствота тохтоттоҕуна эрэ эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатыы кыаллыан сөп.

Киһи тугу эмэни оҥороругар эрдэттэн үчүгэйдик ырытан, уһуннук толкуйдаан, туох содул үөскүүрүн быһааран баран оҥордоҕуна сыыһа буолара аҕыйыыр. Тиэтэйбэт, ыксаабат, урут түһэ сатаабат, көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ бу быһаарыыны тутуһар, оҕолору көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр.

Билиҥҥи кэмҥэ Россия дьоно сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларын билинэн, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы олоххо төннүүлэрин, капитализмы тутууга саҥа киириилэрин кэмэ буолар. Билигин ырыынак кэмигэр Улуу Өктөөп өрө туруута уонна дьадаҥылар былааһы аҥардастыы ылыыларын сыыһа эбит диэн билиннилэр. Олоххо саҥаны айыыны оҥоруу, соһуччу уларыйыылары киллэрии, урукку олох үгэстэрин суох оҥоруу сыыһата, куһаҕана быһаарыллан тахсар.

Төһө да өрө турууну оҥоруу, былааһы аҥардастыы дьадаҥылар эрэ ылыылара олоххо халыйыыны үөскэтэрин быһаарбыппыт иһин сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларын хатылаан иһии биһиэхэ салҕанан баран иһэр. Бу сыыһаны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, оччотооҕу учуонайдар салгыы ыытан иһэллэр. Кинилэр «Перестройка кэмин» уларыта тутууларын, урукку олоххо төннүүнү эмиэ саҥаны оҥоруу курдук саныылларыттан, уруккуну сирбитэ буола сылдьан, саҥа олоҕу утарсаллар. Олоххо киирэр уларыйыылар барылара саҥаны айыы буолан тахсыбаттарын “Новое - это хорошо забытое старое” диэн этии чуолкайдык быһаарарын умнан сылдьаллар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини биһиги сахалар ханнык да эбии дакаастабыла суох өйдүүллэр. Аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ бу этиини таба өйдөөбөттөр. Үчүгэй куһаҕаҥҥа эбэтэр куһаҕан үчүгэйгэ кубулуйар, эргийэн биэрэр уратытын, билигин буолан ааһар кыра сэриилэртэн билии ордук туһалаах. Россия саамай куһаҕан киһитинэн 2008 сыллаахха Соҕуруу Осетияҕа саба түһүүнү тэрийбит Грузия президенэ М.Саакашвили буолан ылбыта эрээри, кэнники уларыйан, билигин Украина президенэ Порошенко, Турция президенэ Эрдоган буоллулар.

Бу кэмҥэ Кырыымы бэйэлэригэр холбоон кыайыыны ситиһэн геройдарынан ааттанар, мэтээллэринэн наҕараадаланар Россия армиятын дьоно үчүгэй дьоҥҥо кубулуйан сылдьаллар. Үчүгэйинэн ааттаммыт, куруук хайҕанар Россия сэриилэрэ бэйэлэрин үчүгэйдэрин, кыахтарын Сиирийэни сэриилээн көрдөрдүлэр. Россия армиятын утары охсуспут, сэриилэспит чеченнэри кыайбыттар бандьыыттарынан, террористарынан ааттыыллар, оннооҕор туалекка кытта «мочи» гынан суох оҥоро сатыыллар.

Россия өссө мөлтөөтөҕүнэ хаһан эрэ чеченнэр кыайаннар босхолонуу туһугар сэриилэспит дьоннорун геройдарынан ааттыыр кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөп. Украина бандеровецтарын, Литва “тыатааҕы бырааттарын” коммунистары, сэбиэскэй былааһы утары охсуспут дьоннорун билигин геройдарга тэҥнии сатыыллар, кинилэр ааттарын үйэтитэр кэмнэрэ тиийэн кэлбит.

Билигин Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин, саҥа Россия Федерацията үөскээбитин кэнниттэн урукку кэмҥэ үчүгэй диэн быһаарыыларын барыларын куһаҕан этэ диэҥҥэ кубулутуу салҕанан баран иһэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар Манчаарыны геройга кубулуппуттара. Ону бу кэмҥэ уларыта сатааччылар бааллар. Арай бу кубулутуулар аһара барбаттара, сахалар чулуу киһилэрин Манчаарыны оннунан хааллараллара буоллар ордук этэ. Манчаары элбэх ахсааннаах үлэһит дьон дурдалара, хаххалара, көмүскэллэрэ буолара аныгы ырыынак кэмигэр, баайдар аһара бардахтарына, дьадаҥылары, үлэһиттэри баттаатахтарына өссө улаатыан сөп.

Өй-санаа сыыһаларын көннөрүү уһун кэм, үс хас көлүөнэ дьон уларыйыыларын кэнниттэн биирдэ кэлэр кыахтаах. Эргэ олох үгэстэригэр үөрэнэн хаалбыт кырдьаҕастар олохтон туоруохтарыгар диэри үс көлүөнэ дьон улаатан олох олороллор. Бу саҥа олоххо төрөөн улааппыт эдэрдэр эрэ саҥалыы өйгө-санааҕа оҕолорун иитэннэр, кинилэр олору үгэс оҥостоннор улааттахтарына саҥалыы өйү-санааны олохторугар толору туһанар кыахтаналлар.

Омук уһун үйэтин тухары олоҕор араас уларыйыылары; сайдыы уонна мөлтөөһүн кэмнэрин хардары-таары ааһар. Олох бу кэмигэр сахалар нууччалардыын холбоһон саҥалыы үөскээн тэнийэн, сайдан эрэр кэмэ буолар. Бу кэм сүрүн уратытынан сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутун, умуннарбытын кэнниттэн таҥара үөрэҕин саҥалыы сайыннаран оннун булларыы, дьоҥҥо тириэрдии буолар.

Саҥалыы үөскээн бэйэтин билинэн эрэр саха омукка сахалыы таҥара итэҕэлэ сайыннаҕына, Күн таҥара үөрэҕэ тарҕаннаҕына түмсүүлээх буолуута үөскүүр. Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ дьон сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр, ханнык да сыыһата-халтыта, онтон-мантан булуута суох буоллаҕына тарҕанар, дьон бары тутуһар кыахтаналлар.

Сэбиэскэй былаас өйү-санааны үөрэхтээһин диэки аһара ыыппыт халытыыта сыыһа. Оҕолору үлэни-хамнаһы кыайарга, көрсүө, сэмэй, киһи быһыылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ эрэ үлэ-хамнас сайдар. Уһуннук, чааһынан кыайан кэмнэммэт, кыһыннары, сайыннары сынньаммакка эрэ үлэлэнэр ыарахан үлэлээх тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ солумсаҕыра, үөрэхтэммитэ буола сатыы сылдьартан кыайан сайдыбаттар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйаары киллэрбит уларытыыларын хайдах көннөрөр туһунан “Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара” диэн үлэҕэ ырытыллар. (1,12).

Олоҥхо кэмин саҕанааҕы өйү-санааны олус көнөтүк өйдөөччүлэр аныгы өйтөн-санааттан олус ыраах хаалан хаалбыттарын билиммэттэр. Дьону айыы уонна абааһы диэн икки аҥы эрэ араарыы бэйэ дьоно уонна атын, куһаҕан дьоннор диэн аҕыйах ахсааннаах, атыттары кытта көрсүһэ түстэллэр эрэ сэриилэһэр, өлөрсөр эрдэхтэринэ, итинник арахсалларын билигин, сайдыылаах, киһи быраабын харыстыыр олоххо кэлэн үтүктүү диэн олус улахан сыыһа. Айыы уонна абааһы диэн арахсыы киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун билэн араарыыны дьон өссө билэ иликтэринэ, 2 тыһыынча сыллар быдан анараа өттүлэригэр үөскээбит, тутуһа сылдьыбыт хаалбыт өйдөбүллэрэ буолар.

Өй-санаа уһун үйэлэргэ уларыйар, сыыйа-баайа тупсар. Олус былыргы кэмнэргэ айыы диэн тыл аҥардастыы үчүгэй эрэ эбит буоллаҕына, билигин аныгы, тупсубут өйдөбүлүнэн айыы диэн тыл икки өрүккэ арахсыбыта. Билиҥҥи тупсубут өйдөбүлүнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэ сылдьар, ол иһиттэн куһаҕана элбэх тыл буолар. Ол иһин тыыннаах киһини “айыы буол”, “айыы үчүгэй” диэн ыҥырыы олус улахан сыыһа.

Былыргы язычниктар диэн өйдөрө-санаалара хаалан иһэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбаттар диэн улахан таҥара үөрэхтэрэ этэллэрэ ити этиигэ, икки аҥы арахсыыга олоҕурар. Билигин биһиги “айыы үөрэҕин” оҥорооччуларбыт ити хаалбыт өйү-санааны хатылыы сатыыллар. Аҥардастыы “айыы үчүгэй” диэн этии өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыыта хас биирдии киһиэхэ баһын иһигэр баарын билиммэт, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыылара өй-санаа икки аҥы арахсыытыттан тутулуктааҕын таба өйдөөбөт буолууттан үөскүүр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны биир киһи бэйэтэ оҥорорун арааран билии уонна олоххо туһаныы саҥа Христос таҥара үөскээбитин кэннэ олоххо киирбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэрин биһиги хаалбыт өйдөөх-санаалаах тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар билигин даҕаны билбэккэ сылдьаллар.

Святая троица диэн өйдөбүл олоххо үһүс өрүт, тэҥнэһии өрүтэ баарын дьон арыйбыттарын кэннэ үөскээбитэ. Сахалар бу үөрэҕи «Туох барыта үһүстээх» диэн этиинэн былыр-былыргыттан билэллэр. Христианскай таҥара үөрэҕэр бу билии үс тарбаҕы холбуу тутан үҥүүнэн бигэргэтиллэн олоххо хойутуу, орто үйэлэргэ киирбитэ. Таҥараҕа үҥэргэ үс; үөһээ, орто уонна аллараа дойдулары бииргэ, холбуу тутан үҥүллэр үгэс үөскээбитэ, олоххо киирбитэ.

Эрдэтээҕи христианнар икки тарбахтарын холбуу тутан үҥэллэрэ. Бу икки тарбаҕы холбуу тутуу сири-дойдуну икки аҥы; ол уонна бу дойду диэн эрэ араарыыттан тутуллара. Үҥэллэригэр икки дойдуну холбуу тутан үҥэллэрэ. Олохтон, өй-санаа сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйү-санааны тутуһааччылар туоратылланнар билигин аҕыйах ахсааннаахтар ордон сылдьаллар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини олохторугар туһаналлар. Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар сөбүлэһии, тэҥнэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын былыргыттан билэллэр уонна киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буоларын ордороллор.

Аныгы өй-санаа үөрэҕэ былыргы курдук, хантан эрэ халлаантан кэлэрин, онно таҥара олорорун курдук буолбакка, оҕо улаатан иһэр өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн арааран билэр буолуутугар олоҕурдаҕына эрэ табыллар. Олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр, киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буолуохтаах диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ сайдан иһэр кыахтаах.

Аан дойду олоҕор хас үйэ кэлэн ааһыытыгар икки омуктар ардыларыгар саҥа омуктар үөскээн тахсан бу омуктар сыһыаннарыгар, олохторугар хамсааһыннар үөскүүллэр. Бу саҥа омук үөскүүр хамсааһына государстволар кыраныыссаларын уларытарга тириэртэхтэринэ сиртэн-дойдуттан үтүрүйсүүлэр үөскээтэхтэринэ сэриинэн эрэ быһаарсыыга билигин да тиийиэхтэрин сөп. Украина республиката үрэллэн эрэрэ уонна Сиирийэҕэ буола турар сэриилэһии онно дакаастабыл буолаллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын дьону икки аҥы, аны эйэлэспэт гына араарарынан, омуктар сайдан истэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөһүүлэригэр, холбоһууларыгар, бииргэ олорууларыгар атааннаһыыны үөскэтэринэн, тус-туспа өйдөрүн-санааларын күүһүрдэн биэрэринэн олус улахан куһаҕаны оҥорор.

Уһун кэмҥэ олох сайдан иһиититтэн омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта хаһан эрэ холбоһуулара, бииргэ олоруулара баар буолар. Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта үөхсүбэттэрэ, куһаҕан тылынан ыыстаспаттара бииргэ, эйэлээхтик олорууларыгар төрүт буолуо этэ. Нууччалар уонна сахалар бэйэ-бэйэлэрин ааттаһалларыгар бэйэлэрин хайдах ааттаналларынан ыҥырсаллара эбитэ буоллар эйэлээх буолуулара улаатар. (2,42).

Сири-дойдуну үс аҥы араарыы өй-санаа сайдыытыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыттан, куһаҕаны тэйитэн, суох оҥоро сатаан туспа дойдуга олохтуу сатааһынтан үөскээбит өйдөбүл буолар. Бу арахсыы христианскай итэҕэлгэ аһара чуолкайдык тус-туспа араарыллар буоллаҕына, сахалар үс дойдуларыттан иккилэригэр; Үөһээ уонна Орто дойдуларга бэйэлэригэр үчүгэйдэр уонна куһаҕаннар бааллар, сахалыы үөрэх этэринэн “Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар”.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны улахан итэҕэллэр токурутан, үчүгэйи аһара ыытан кэбиспиттэр. Православнай итэҕэлгэ Үөһээ дойду аһара үчүгэйгэ кубулуйан туспа Ырай дойдутун үөскэппит, онтон Аллараа дойду аҥардастыы абааһылар дойдуларыгар кубулуйбут.

Түүллэри үөрэтэн киһи өйө-санаата ханна сылдьарын таба быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕэр улахан оруолу ылар. Биһиги сахалыы таҥарабыт үөрэҕэ Үөһээ уонна Орто дойдулары дьиҥнээх баалларынан билинэр, олорго үчүгэй уонна куһаҕан санаалар иккиэн кэккэлэһэ сылдьар буоллахтарына, Аллараа дойдуну киһи оҥорор быһыыларын эрэ быһаарыыга анаан айбыттар. Аллараа дойду диэн дьиҥнээхтик суох, өй-санаа уратытын уонна атын улахан таҥара үөрэхтэрин кытта сибээстээри эрэ туһаныллар.

Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да эбиитэ, онтон-мантан булуута суох буолуохтаах, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыыта куттара үөскээһинигэр сөп түбэһиэхтээх. Нууччалар православнай таҥараларын үтүктэ сатаан “Эрбэхтэн эмэн” оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” элбэх сыыһаларын, ол-бу була сатааһыннарын, дьону албынныылларын көннөрөрө эрэйиллэр. (3,126).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин, Иван Иванович. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес – инкубатор”, 2013. – 108 с.

2. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.