Оҕо көҥүлүнэн барара куһаҕан

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн биллэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын быһаарыы уонна олоххо хайаан да тутуһуу эдэрдэр көрсүө, сэмэй, киһилии быһыылаах буола иитиллэн, улаатан, бэрээдэктэрэ тупсан, үлэни-хамнаһы кыайалларыттан омук сайдарыгар тириэрдэллэрин табан өйдүөхпүт этэ.

Бу этии оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарга үөрэниититтэн тирэх ылан сайдар. “Көҥүлүнэн барыы” диэн оҕо хайа таптаабыт, сөбүлээбит быһыытын оҥоро турара, ол аата бэйэтэ тугу талбытын оҥоруута буолар. Улаатан иһэр оҕо сүрүн уратытынан аан бастаан бэйэтигэр туһалааҕы оҥоруу диэки халыйар. Ол бэйэтигэр туһалааҕа үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолара биллибэтэ уустуктары үөскэтэр.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэтиттэн, куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы ордук боростуойунан, таттарыылааҕынан, олору урутаан оҥороруттан  куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан харыстаан, бу этиини оҥорбуттар. Итини тэҥэ оҕо киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥороро хайаан да хааччахтаныахтааҕын бу этии быһаарар.

Сахалар оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туттар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕо көҥүлүнэн барарын суох оҥорор, өйө-санаата аһара барарын, сиэри кэһэрин хааччахтыыр аналлаах. Айыыны оҥоруу диэн сиэри, олохсуйбут үгэстэри кэһиигэ, олору хаалларыыга тириэрдэринэн, киһи быһыытын тутуспаты үөскэтэрин арааран билии ирдэнэр.

Оҕо үчүгэй быһыылары куһаҕан быһыылартан туспа арааран билиитигэр аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран биллэҕинэ, үгэс үөскээтэҕинэ олору оҥорботугар үөрэтии түргэтиир. Тура сатыырыттан дөлбү түһэн ыарыыланнаҕына оҕо сэрэнэрэ эбиллэр, сатаан охторго, аан бастаан олоро түһэргэ түргэнник үөрэнэр, тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаҕына итии тэриллэртэн ордук улахан сэрэхтээх буолар.

Оҕо кыра, өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, бу кэмҥэ хайата ордук туһалааҕын, интэриэһи тардарын оҥорон иһэр кыахтаах. Төрөппүттэр көрө-истэ сылдьан оҕолоро куһаҕаны, киһи оҥорботун оҥорон истэҕинэ тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан иһиэхтэрэ этэ. Оройугар буору куттар, киһи оҥорбот быһыытын, ол аата айыыны оҥорор уолу хайа баҕарар төрөппүт тохтотор, “Бу куһаҕан, маннык оҥорума”, - диэн буойар. Оҕото буору оройго куттар кырдьык куһаҕан эбит диэн билэр буолар, ол иһин аны оҥорбот кыахтанар.

Кыра хаптаһыны эндирдии уура-уура үктүөлээн буору бурҕатар оҕону буойан тохтоттоххо эрэ табыллар. Таҥаһын барытын буор оҥорорун тэҥэ, атын дьону эмиэ буорунан ыһыан сөп. Оҕо бу бэйэтэ булан айан таһаарбыта, айыыны оҥоруута куһаҕан айыы буолан хааларынан тохтотулуннаҕына эрэ сатанар. “Маннык оҥорор куһаҕан”,- диэн этэн, оҕо куһаҕаны оҥорорун тохтотуу куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥорорунан туһаны эрэ оҥорор.

Куһаҕан диэн тугун оҕо билэрэ куһаҕаны оҥорорун суох оҥорор, аҕыйатар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэн, оҥорботоҕуна, үчүгэйи оҥорор кыаҕа элбиирин быһаарар. Ол иһин оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи сахалар туһаналлар. (2,56).

Көҥүлүнэн барыы диэн оҕо тугу санаабытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн, тугу баҕарбытын барытын оҥорон иһэрин аата. Төрөппүт оҕотун ситэ көрбөккө-истибэккэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппотоҕуна, соннук оҥорон иһэрэ эбиллэн, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, куһаҕан, бас-баттах майгылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Ол аата көҥүлүнэн барыы куһаҕан майгыланыыга тириэрдэрэ быһаарыллар.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри, ийэ кута иитиллэр кэмигэр өйүгэр-санаатыгар үгэстэр үөскээн ууруллан иһэллэр. Бу үөскээбит үгэстэр киһини үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка эрэ салайа сылдьаллар. Кыра эрдэҕинэ көҥүлүнэн бара үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ куруук көҥүлүнэн барар майгыланан хаалара олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбииригэр, сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп. Куһаҕан үгэс киһи сыыһа туттаран итирэн хаалан, өйө көтөн ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааллаҕына дьайыыта биллэн тахсан куһаҕаны оҥорторон кэбиһиэн сөп.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһиргэтэн, тугу талбытын, баҕарбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн оҥорон иһэригэр ыҥырыы, ол аата “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этии олус улахан сыыһа. “Көҥүлүнэн барыыга үөрэтии” атын дьону кытта бииргэ олорууну аахсыбат баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмигэр умнулла сылдьыбыта. Бу кэмҥэ дьон олохторо тупсубут курдук санааларыттан уонна “Барыта оҕолор тустарыгар”, “Оҕом үөрэхтээх буол” диэн ыҥырыыны тутуһаннар оҕолорун атаахтык ииппиттэриттэн үлэни-хамнаһы кыайар дьон аҕыйахтарын тэҥэ, бэлэми туһаныахтарын, үллэстиэхтэрин баҕалаахтар элбээн хааллылар.

Билигин биһиги олохпутугар ырыынак үйэтэ кэлэн дьон баайдарга уонна үлэһиттэргэ арахсыылара уруккуттан дириҥээтэ. Бу арахсыы оҕону иитиигэ дьайыыта олус улахан. Ол курдук үлэһит дьон оҕолорун тугу барытын харыстыырга, көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр, онтон баайдар оҕолорун атаахтаталлара, көҥүллэринэн ыыталлара, бэлэмҥэ үөрэтэллэрэ элбэх.

“Баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар” диир сахалар үөрэхтэрэ. Бу үөрэх этиитэ оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннааҕын “Кут-сүр үөрэҕэ” быһаарар. Баай дьон оҕолорун иитиигэ кыра эрдэхтэринэ туохха да хааччахтаабакка, аһара маанылаан, атаахтатан, “көҥүлүнэн ыытан”, бары баҕарбыттарын оҥороллорун хааччыйаллара, улаатан баран өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан сыыһа-халты туттунууга түбэһэллэрин элбэтэрэ, олохторо кылгыырыгар тириэрдэр.

Дьонтон ураты буола сатааһын, дьон оҥорботторун оҥоруу, ол аата саҥаны айыыны оҥоруу, “Көҥүлүнэн барыыны” үөскэтэринэн хаһан да үчүгэйгэ тириэрдибэт.

Аһара үчүгэйгэ кубулуйуу үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнэригэр аһара куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара иэстэбилгэ тириэрдиэн сөп. Аһара баайдар, ыраахтааҕы аһара үчүгэй, баай-мааны олохторо Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн тосту уларыйан, бэйэлэрэ улахан репрессийэҕэ түбэспиттэрэ. Бу кэмҥэ аһара барбатах, сөбүгэр, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах баайдар олохторо уларыйбакка хаалбытын умнубатахпытына табыллар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиитэ олус киэҥ, өй-санаа сайдыытын табатык быһаарар уонна былыргыттан дириҥ силистээҕин билэн олохпутугар, оҕолору иитиигэ туһаныахпыт этэ. (1,109).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.