Итэҕэл тылдьыта

Аан Айыы Тойон.

Сэттэ Үрүҥ Айыыттан бастакылара. Үрүҥ Айыы суолун айаҕар туспа ыал буолан олорор. Киһи оройугар баар киэлитин бастакы түмүгүн арыйар, айар дьоҕуру биэрэр, ис күүһү итэҕэйэргэ сирдиир.

Аан Айыыһыт.

Сэттэ Айыыһыттан бастакылара. Айыыһыт суолун айаҕар туспа ыал буолан олорор. Төрүүр-ууһуур эккэ баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, ыал буолар дьоҕуру биэрэр.

Аан Алахчын.

Дойду иччитэ, Иэйэхсит кыыһа, айылҕа иччилэрин эдьиийдэрэ. От-мас иччилэрэ Ойуу-Бичик диэн оҕолордоох. Ханнык эмэ баай маска, үксүгэр хатыҥҥа олорор. Киниэхэ анаан салама ыйыыллар.

Аан Алахчын сыла.

Кыра мөһүлгэ иккис сыла. 2004с. саҕаланар, 12-лии сыл буола-буола хатыланар. Аан Алахчыҥҥа(олохтоох айылҕаҕа) болҕомто уураллар. Эйгэлэрэ: отчут, отоһут, ойуу.

Аан Билгэ.

Сэттэ Билии айыыларын суолун айаҕар ыал буолан олорор. Киһи кулгааҕар-хараҕар баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, билэр дьоҕуру биэрэр.

Аан дойду.

Баар барыта, Үрүҥ Айыы Тойон айбыт эйгэтэ. Сорохтор аллараа дойдуну аан айбыт эйгэтэ. Сорохтор аллараа дойдуну аан дойду биир сорҕотун курдук көрөллөр, оччоҕо аан дойду үс дойдуттан турар буолар: үөһээ дойду, орто дойду уонна аллараа дойду.

Аан Дьааһын.

Айыылар тоҕус көрүҥнэриттэн алтыстара. Алтыс халлааҥҥа олорор, этин таҥаратын быһыытынан биллэр. Кырдьыгы, дьиҥи араҥаччылыыр, киһи сүрэҕэр баар киэлигэ сөп тубэһэр. Аан Дьааһын сэттэ дьуһуҥнээх.

Аан Дьааһын сыла.

Кыра мөһүлгэ уһус сыла. 1992 с. саҕаланар уонна 12-лии сыл буол-буола хатыланар. Бу сылга Аан Дьааһыҥҥа(кырдьыкка) болҕомто уураллар. Эйгэлэрэ: сыллык, хоһуун,дьиҥ.

Аан Дьөһөгөй.

Сэттэ Дьөһөгөйтөн бастакылара. Дьөһөгөй суолун айаҕар ыал буолан олорор. Киһи быарын туһаайыытынан баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, үлэлиир дьоҕуру биэрэр.

Аан Иэйэхсит.

Сэттэ Иэйэхситтэн бастакылара. Иэйэхсит суолун айаҕар ыал буолан олорор. Киһи киинин туһаайыытынан баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, айылҕалыын ситимнэһэр дьоҕуру биэрэр.

Аан Суорун.

Сэттэ Улуу Суорунтан бастакылара. Улуу Суорун суолун айаҕар туспа ыал буолан олорор. Киһи тыҥатыгар баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, идэни ылар дьоҕуру биэрэр.

Аан Тайбыыр.

Сэттэ Хотой Айыыттан бастакылара. Хотой Айыы суолун ааныгар туспа ыал буолан олорор. Киһи өрөһөтүгэр баар киэли бастакы түмүгүн уонна түмсүү суолун арыйар.

Аан Турук Айыы.

Сэттэ Турук айыытыттан бастакылара. Турук айыыларын суолун айаҕар ыал буолан олорор. Киһи сүүһүгэр баар киэли бастакы түмүгүн уонна туруктаах буолар суолу арыйар.

Аан Хаан.

Сэттэ Аан Дьааһынтан бастакылара. Аан Дьааһын суолун айаҕар ыал буолан олорор. Киһи сүрэҕин туһаайыытынан баар киэли бастакы түмүгүн арыйар, дьиҥи билэр дьоҕуру биэрэр.

Аам-даам.

Кыһын саамай тымныы кэмэ, ахсынньы 10-с күнүттэн тохсунньу 31-с кунугэр диэри кэми хабар. Бу кэмҥэ үксүгэр туманнаах буолар.

Аартык иччитэ.

Киһи эйгэтин иччитэ, уот иччитигэр бас бэринэр, Улуу Суорун уола. Дьон олорор сирин ситимниир, суол айаҕар баай тииккэ эбэтэр бэскэ олорор, айан дьонун араҥаччылыыр. Киниэхэ бэлэх-туһах биэрэллэр.

Аас тэллэх.

Туомҥа туттулар мал, дуобат ойуулаах сылгы тириитэ. Сороҕор бу оннугар көннөру сылгы тириитэ эмиэ туһаныллар. Аас тэллэххэ туом кэмигэр айыылар үтүө тыыннара туһэр. Ол иһин алгыстанар ас, мал манна уураллар. Ыһыахха аас тэллэххэ кымыстаах иһиттэри уураллар. Маны таһынан кийиит аас тэллэҕэ диэн эмиэ баар. Кийиит уруу кэмигэр бу тэллэххэ уктэнэн туран таҥнар.

Абааһы.

Куһаҕан тыыннары киһититэн өйдөөһүн. Абааһы айыыга утары. Киһи кутун сии сатыыр. Ыһар, алдьатар, өлөрөр идэлээх. Абааһылар үс хайысхалаахтар: үөһээҥҥи(соҕурууҥҥу) абааһылар, хотугу абааһылар, арҕааҥҥы (алларааҥҥы) абааһылар. Абааһы тыла кырыыс диэн ааттанар.

Абааһы ойууна.

Абааһылары кытта ситимнээх ойуун. Кини түүн кыырар, абааһыларга бэлэх-туһах биэрэн ыалдьыбыт киһи кутун быыһыыр. Билигин бу ойууннар үгэстэрин норуот эмчиттэрэ салгыыллар.

Аҕа кут.

Ийэ кут биир аата. Айыы үөрэҕэ этэринэн, киһи ийэтиттэн уонна аҕатыттан утуму ылар. Онон утум куттар диэн баар буолаллар. Кинилэр холбоһон ийэ куту үөскэтэллэр. Онон бу кут - киһи аҕатын өттунэн ылбыт утум кута.

Айылҕа иччилэрэ.

Айылҕа эйгэлэрин салайар, араҥаччылыыр үтүө тыыннар: 1) Аан Алахчын; 2) Айылҕа уотун иччитэ; 3) Салгын иччилэрэ; 4) Байанай; 5) Уу иччитэ; 6) Хайа иччитэ; 7) Сир иччитэ.

Айыы.

Таҥара диэн оннугар туттуллар тыл: айааччы диэн суолталаах. Айыы ийэ эрэ куттаах, онон киһи хараҕар көстүбэт. Арай кини баҕардаҕына, сып-сырдык киһи буолан көстүөн сөп. Сороҕор айыылар үрүҥ сылгы, куба, кыталык эбэтэр хотой эҥин буолан көстөллөр. Айыылар тохсуолар: 1) Айыыһыт; 2) Иэйэхсит; 3) Дьөһөгөй; 4) Хотой Айыы; 5) Улуу Суорун; 6) Аан Дьааһын; 7) Билии айыылара; 8)Турук айыылара; 9) Үрүҥ Айыы тойон. Бу айыылар сэттэлии дьүһүҥнээхтэр. Онон кинилэр 63 буолаллар.

Айыы бэлиэлэрэ.

Айыылар уонна иччилэр болдьох ойуунан оҥоһуллубуттара. Төгүрүк ии иһигэр оҥоһуллаллар. Бу ойуулары «Кут-сүр» кыһа 1990с. бигэргэппитэ. Ааттара: 1) Таҥха ойуу; 2) билии ойуу; 3) Одун ойуу; 4) Дьөһөгөй ойуу; 5) Айыыһыт ойуу; 6) Иэйэхсит ойуу; 7) Үрүҥ Айыы ойуу; 8) Сир иччитэ ойуу; 9) Аан Дьааһын ойуу; 10) Улуу Суорун ойуу; 11) Хотой ойуу; 12) Байанай ойуу; 13) Дьылҕа ойуу; 14) кут ойуу; 15) туруу ойуу; 16) алгыс ойуу; 17) Чыҥыс ойуу.

Айыы Намыһын удаҕаттар.

Үөһэ дойдуга олорор удаҕаттар, Үрүҥ Айыы Тойон көмөлөһөөччулэрэ. Кинилэр сэттиэлэр: 1) Айыы Тойон кыыһа Айыы Умсуур удаҕан; 2) Күн кыыһа Күөгэлдьин удаҕан; 3) Ый кыыһа Ыйбалдьын удаҕан; 4) Араҥас Сулус кыыһа Айгынар удаҕан; 5) Үргэл Тойон кыыһа Үкэйдээн удаҕан; 6) Чолбон Тойон кыыһа Чолбодук удаҕан; 7) Дьэллэҥэ Сулус кыыһа Сэймэлдьин удаҕан. Бу удаҕаттар, орто дойдуга өлүү-алдьархай буоллаҕына, түһэн сири-дойдуну чөлүгэр түһэрэллэр, ыалдьыбыты үтүөрдэллэр, өлбүтү тилиннэрэллэр.

Туттуллубут литература:

"Итэҕэл тылдьыта" Тэрис 2012с.