Далай

Далай (нууч. Океан) — аан дойду туустаах уута уонна гидросфера бастыҥ компонена. Аан дойду далайа (Аан Далай) Сир ньуурун 71% ылар. Далай атмосфераны уонна Сир тас ньуурун литосфераны кытта быстыспат ситимнээх.

Саха тылыгар далай диэн муҥура биллибэт киэҥ, дириҥ ууну (өрүс, күөл, байҕал) ааттыыллар^[1].

Далайы үөрэтэр билими океанология дииллэр; далай фаунатын уонна флоратын далай биологията диэн бмология салаата үөрэтэр.

Аан Далайы араарыы

Аан Далайы түөрт эбэтэр биэс чааска араараллар^[2]. 1937 сылтан 1953 сыллаахха диэри биэс далайы араараллара: Чуумпу, Атлантика, Ииндийэ далайа, Хотугу Муустаах уонна Соҕуруу (эбэтэр Соҕуруу Муустаах) далайдарга. «Соҕуруу Далай» диэн тиэрмин өссө XVIII үйэттэн туттуллар, ол саҕана кини эргинин тиһиктээхтик чинчийиини саҕалаабыттара. Аан дойду гидрографиятын тэрилтэтэ бэйэтин бэчээккэ тахсыбыт докумуоннарыгар Соҕуруу далайы Атлантикаттан, Ииндийэ далайыттан уонна Чуумпу далайтан 1937 сыллаахха арааран туспа далай быһыытынан билиммитэ. Төрүөтэ: үс далай соҕуруу өттүгэр кирбиилэрэ чопчу олоҕо суох, ону тэҥэ Антарктиданы кытта чугас уулар бэйэлэрэ туһунан уратылаахтар, ону таһынан Антарктика циркумполяр сүүрээнэ кинилэри ситимниир. Ол эрээри, кэлин Соҕуруу далайы араарартан батыммыттара^[3]. 2000 сыллахха Аан дойду гидрографиятын тэрилтэтэ биэс далайга араарыыны ылыммыта эрээри, бу быһаарыы ратификацияны ааһа илик, онон билиҥҥи туругунан 4 далай баар диэн ааҕыллар^[4].

Далай	Иэнэ, млн км²	Сабардама, млн км³	Орто дириҥэ, м	Уһулуччу дириҥэ, м	Байҕаллара
Атлантика далай	91,6	329,7	3600	8742 (жёлоб Пуэрто-Рико)	Балтика, Хотугу, Сир ортотунааҕы байҕал, Хара, Саргасс, Кариб, Адриатика, Азов, Балеар, Иония байҕала, Ирландия байҕала, Мрамор, Тиррен, Эгей; Бискай хомото, Гвинея хомото, Миэксикэ хомото
Ииндийэ далайа	73,556	292,1	3890	7725 (Зондский жёлоб)	Андаман, Аравия байҕала, Кыһыл, Лаккадивское, Тимор; Бенгалия хомото, Австралия Баараҕай хомото, Персия хомото
Хотугу Муустаах далай	14,75	18,1	1225	5527 (Гренландия байҕалыгар)	Норвегия байҕала, Баренц, Үрүҥ, Кара, Лаптевтар байҕаллара, Илин Сибиирдээҕи байҕал, Чукотка байҕала, Гренландия байҕала, Бофорт, Баффин, Линкольн; Гудзон хомото
Чуумпу	169,2	710	4280	11 022 (Марианский жёлоб)	Беринг, Лаамы, Дьоппуон, Илиҥҥи Кытай байҕала, Саһархай байҕал, Соҕуруу Кытай байҕала, Ява, Сулавеси, Сулу, Филиппин, Арафур, Коралл, Фиджи байҕала, Тасман
Соҕуруу	20,327	723,7	3270	8264 (Соҕуруу-Сандвич жёлоб)	Лазарев байҕала, Рисер-Ларсен байҕала, Космонавтар байҕаллара, Море Содружества, Дейвис байҕала, Моусон байҕала, Дюрвиль байҕала, Сомов байҕала, Росс байҕала, Амундсен байҕала, Беллинсгаузен байҕала, Скош байҕала, Уэдделл байҕала

Быһаарыылар

↑ География Якутии: учеб. для 9-го кл. сред. шк./ И. И. Жирков [и др.]. — Якутск: «Бичик», 2004. — 300, [1] с.: ил, карты; 20 см. — ISBN 5-7696-1049-2
↑ Томилин А. Н. Как люди обживают океаны Земли. — Л.: Детская литература. — 1985. — 157 с.
↑ Limits of Oceans and Seas, 3rd edition. International Hydrographic Organization, 1953
↑ About.com:Geography: The Fifth Ocean

Бу айылҕаҕа сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн көмөлөһүөххүн сөп.

[1] География Якутии: учеб. для 9-го кл. сред. шк./ И. И. Жирков [и др.]. — Якутск: «Бичик», 2004. — 300, [1] с.: ил, карты; 20 см. — ISBN 5-7696-1049-2

[2] Томилин А. Н. Как люди обживают океаны Земли. — Л.: Детская литература. — 1985. — 157 с.

[3] Limits of Oceans and Seas, 3rd edition. International Hydrographic Organization, 1953

[4] About.com:Geography: The Fifth Ocean

[1]

[2]

[3]

[4]