Атаах дьахтар

Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ олус былыргы, олоҥхо кэмин быдан иннинэ үөскээбитэ киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээн туттулла сылдьалларыттан биллэр. Бу өй-санаа үөскээһинигэр уонна дьоҥҥо тарҕаныытыгар олох туһунан былыргыны кэпсиир остуоруйалар, кэпсээннэр, үһүйээннэр, олоҥхолор улахан оруолу ылаллар.

Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыкаа Харахсын Эллэй Боотур сирбититтэн, кэргэн ылбатаҕыттан санаата түһэн, ыйанан өлөн хаалар диэн этиллэр. Былыргы кэпсээҥҥэ, бу соһуччу уларыйыы туохтан сылтанан үөскээбитэ төһө да этилиннэр, киһи бэйэтин баҕатынан олохтон туорааһына диэн сахалыы өйгө-санааҕа сөп түбэспэт, ыар быһыы буолар. Эдэр киһи бу өлүүтэ, олохтон барыыта туох биричиинэттэн буолбутун өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин туһанаммыт быһаарар кыахтанныбыт.

Олус уһуннук олорбут Омоҕой Баайдаах икки кыыстаахтар, бу кыргыттар иккиэн иитиилэрэ тус-туһунаннар; биирдэрэ атаах, мааны, көрүҥүнэн үчүгэй, иккиһэ көйгө, мара соҕус дьүһүннээх, үлэлии-хамсыы үөрэммит, кыайа-хото үлэлиир уонна доруобуйата үчүгэйин, бөҕөтүн былыргы ньыманы туһанан Эллэй быһаарар.

Оҕо иитиитигэр маанылааһын, киэргэтии, киһиргэтии, бэлэмҥэ үөрэтии аһара бардаҕына оҕо атаах буола улаатарын сахалар билэллэр, оҕолорун аһара атаахтаппакка кыһана сатыыллар. Атаах оҕо үлэлээбэт, үлэ диэни билбэт, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олорор ураты өйдөөх-санаалаах оҕо буола улаатар. Онтон көйгө оҕо диэн мааныламмат, киэргэтиллибэт, киһиргэтиллибэт, арай кыаҕа баарынан куруук үлэлии сылдьар оҕо ааттанар.

Бу кылгас кэпсээҥҥэ дьахтар олоххо анала, аналын толорууга кыаҕа толору быһаарыллан ыйыллар. Эллэй Боотур биллэр бэлиэлэри туһанан доруобуйата бөҕө, көйгө кыыһы, Аан Чаҥыйаны талан, кэргэн ылан элбэх уолаттары төрөтөн, улаатыннаран сахалары сайыннарар, ахсааннарын элбэтэр. Билигин Омоҕой Баай кыыһыттан төрөөбүттэрин умнан Эллэйтэн эрэ төрүттээхпит диэн этинээччилэр элбээтилэр. Дьахтар көйгө буолуута, доруобуйата бөҕөтө, үлэни-хамнаһы кыайара олоххо аналын толоруутугар, оҕо төрөтөн улаатыннарыытыгар туһата улаханын, бу кэпсээммит биллэрэрин кэргэн ылааччылар бары таба өйдөөн туһана сылдьыахтара этэ. Ол аата кэргэн ылыы, ыалы тэрийии диэн аан бастакы сыалынан оҕо төрөтүүтэ буоларын билинии эрэйиллэр.

Атаах буола иитиллибит дьахтар омук сайдыытыгар, аймахтар элбээһиннэригэр туох да туһаны аҕалбатын бары билэр былыргы кэпсээммит биллэрэрин таба өйдөөн олохпутугар туһанарбыт эрэйиллэр. Ол курдук бу кэпсээҥҥэ атаах кыыс бэйэтигэр тиийинэн өлөрө, олохтон туоруура, олох ыараханын тулуйбата, атаах буола иитиллибит дьахталлар кэлэр көлүөнэлэри хаалларбаттарын, аһара киэргэнэн, кэрэ буола сатаан, омук сайдыытыгар үлэлэринэн-хамнастарынан туох да туһаны оҥорботторун биллэрэр аналлаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлары өрө тутуу, арбааһын аһара барбытынан, билигин дьахталлар үөрэҕи-билиини кыайа-хото баһылааннар салайар үлэҕэ өрө тахсан иһэллэр. Салайааччы буолуу, байыы-тайыы, биллии-көстүү өйү-санааны уларытара былыргыттан биллэрэ дьахталларга ордук улаханнык дьайар уратылаах:

1. Байбыт, хотун буолбут дьахталлар төрүүллэрэ аҕыйаан омук ахсаана эбиллибэт, аҕыйаан барыыта кэлэр.

2. Эр дьону баһылыыр, салайар санаалара элбээһиниттэн биир тылы булуналлара, тапсаллара суох буолар. Кэргэнниилэр арахсыы-лара элбээһинэ, ыал буолан олох олоруу уустугуруута баһылыыр оруолу былдьаһыыттан улаатан хаалар.

3. Дьахталлар баһылааһыннарынан оҕо иитиитэ сыыһа хайысхаланар, атаахтатыы, көрөн-истэн харыстааһын өттүгэр уларыйара буруйу-сэмэни, сыыһаны-халтыны оҥорооччулары элбэтэрин тэҥэ, үлэни-хамнаһы кыайааччылары аҕыйатар.

Дьахтар бэйэтин улаханнык сананара улаатыыта, атыттартан үрдүктүк тутта сатыыра оҕотун өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр күүскэ уларытар. Бэйэтин билиммит дьахтар оҕотун иитиитэ “Мин оҕом саары чаккылаах” диэн этиини тутуһан атаахтатыы, бэйэмсэх, улаатымсык оҥоруу өттүгэр салаллар. Бэйэтин үрдүктүк сананар дьахтар оҕотун тупсара, атыттартан үрдүктүк тута сатыыр санаата аһара барарыттан оҕото бэйэмсэх, атыттары букатын аахсыбат өйдөөх-санаалаах буола улаатар кыахтанар.

Буруйу, куһаҕаны оҥорбут оҕону көмүскэһии, атын оҕолору “куһаҕаннар” диэн этии бэйэтин улаханнык сананар дьахтарга ордук элбээн хаалара оҕото аһара бара, аһара туттуна сылдьар өйдөнөрүн-санааланарын үөскэтэн улаатыннарар. Ол курдук оҕо тугу да оҥордохпуна көмүскүөхтэрэ диэн санаатыттан куһаҕаны оҥороро, сыыһа-халты туттунара элбиэн сөп.

Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕолорунан омугу сайыннарыахтара диэн санаа сымыйа, албыҥҥа киирэн биэрии буолар. Ол курдук биир оҕо атаах буола улаатара былыргыттан биллэриттэн, аҥардас дьахтар бэйэтин биир эмэ оҕотун атаахтатарыттан, киһилии майгыга, үлэҕэ кыайан иитэр кыаҕа суоҕуттан, кэлэр көлүөнэлэрин сайдыыта атахтанар кыахтанар.

Аҥардастыы үлэни өрө тутан бэйэлэрин ааттарын-суолларын үрдэтинэр, баайдарын-малларын элбэтинэр дьахталлар олохторун сыалын уларытаннар, оҕо төрөтөллөрө аҕыйыыр. Үлэҕэ-хамнаска баттаппыт дьахталлар биир эмэ оҕолоно сатыыллар. Арай бу соҕотох оҕо байбыт, кыахтаах төрөппүттэр иитэллэриттэн атаах буола улаатара ханнык да саарбаҕа суох буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини государство бэйэтин илиитигэр ылыытыттан, өй-санаа, таҥара, кут-сүр үөрэҕин суох оҥорбуттарыттан, оҕолор бары дьааһылаларга, детсадтарга сылдьалларыттан, оҕо бэйэтэ иитиллэрин, сылдьан эрэ улаатарын курдук өйдөбүл дьоҥҥо үөскээн олохсуйан хаалбыт. Бу сэбиэскэй үөрэх сабыдыалынан элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар, оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэрин курдук билигин да этэ сылдьаллар, саха дьонун барыларын албынныыллар.

Өйдөөх-санаалаах, элбэх үөрэҕи-билиини баһылаабыт да дьахталлар уол оҕолору кыайан киһилии быһыыга ииппэттэрин билиниэхтэрэ этэ. Эр киһи суоҕун оҕо араас баҕатын толоруунан ситиһэ сатааннар атаахтатан, маанылаан кэбиһэллэр, бэйэмсэҕин улаатыннараллар. Элбэх буруйу-сэмэни оҥорооччулар аҥардас дьахталлар ииппит атаах оҕолоруттан тахсалларын полиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр.

Хас биирдии дьахтарга оҕото үчүгэй, олус үчүгэй буоларын дьон бары билэллэр. “Мин үчүгэйбиттэн, оҕом өссө үчүгэй” диэн санаа бэйэтин үчүгэйдик, үрдүктүк сананар дьахталларга аһара барар кыахтанара оҕотун өйүн-санаатын, бэйэмсэҕин улаатыннаран буорту оҥорор. Бу дьонтон үрдүктүк сананар санаа дьахтартан оҕоҕо бэриллэригэр өссө улаатан, аһара барар кыахтанар.

Дьон баайдарыттан-малларыттан тутулуктаах тус-туспа араҥаҕа арахсыылара өйдөрүгэр-санааларыгар уратылары киллэрэрэ элбэх. Аһара баай дьон дьадаҥылары, үлэһиттэри дьонунан да аахпаттара былыргыттан биллэр. “Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно ити өйү-санааны биллэрэр.

Баай баар буолуута үлэһит дьонтон үрдүктүк сананыыны үөскэтэн сайыннарара оҕолорун иитиитигэр аһара атаахтатан кэбиһэллэригэр тириэрдэн буортуну, куһаҕаны оҥорор. “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно ити атаахтатыы оҕо өйүгэр-санаатыгар оҥорор куһаҕанын быһаччы арыйан, байбыт аймахтар үйэлэрэ аҕыйах көлүөнэнэн түмүктэнэрин биллэрэр.

Атаах дьахталлар киһиргэтиини, хайҕааһыны ордук сөбүлүүллэрэ оҕолорун киһиргэтэн иитэллэрин, үөрэтэллэрин үөскэтэрэ майгылара туруга суоҕун үөскэтэн сыыһа-халты туттуналларын элбэтэр.

Былыргы кэпсээммит атаах дьахтары олохтон туоратан, атаахтааһын туһата суоҕун бигэргэтэн биһиэхэ тириэрдэрин таба өйдөөн оҕо иитиитигэр туһаныа этибит. Атаах дьахтар биир эмэ оҕотун атаахтатан кэбиһэн дьон олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбэҕиттэн сахалар урукку кэмнэргэ сэрэнэллэр, дьахталлары аһара ыыппакка харыстана сатыыллар этэ.

Аҥардас дьахталлар оҕолонон хаалаллара былыргы да кэмнэргэ баарынан аналлаах “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн үөрэҕи оҥорон тулаайах оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ анаан-минээн туһаналлара, ханнык эрэ эр дьон аймахтарыгар сыһыаран иитэн, үөрэтэн улаатыннараллара.

Атаах дьахтар омук сайдыытыгар туох да туһаны аҕалбатын саха эр дьоно билэннэр кэргэн ылбаттар уонна кэлэр көлүөнэлэрин атаахтаппакка иитэ-үөрэтэ сатыыллар. (1,55).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.