Алюминий

13 магнезиум ← алүминиум → силикон B ↑ Al ↓ Ga Алүминиум in the periodic table of the elements Периодик табыл
Бүтүн билиилэрэ
Аата, бэлиэтэ, нүөмэрэ	алүминиум, Al, 13
Элемент категорията	poor metal
Бөлөҕө, периода, блога	13, 3, p
Өҥө	бороҥ
Атом маассата	26.9815386(13) g·mol−1
Электрон конфигурацията	[Ne] 3s2 3p1
Электрон хахха	2, 8, 3 (Image)
Физик характеристикалара
Фазата	solid
Чиҥэ	2.70 g·cm−3
Убаҕас чиҥэ уулларыгар	2.375 g·cm−3
Ууллуу кэрдииhэ	933.47 K (660.32 °C, 1220.58 °F)
Оргуйуу кэрдииhэ	2792 K (2519 °C, 4566 °F)
Ууллуу итиитэ	10.71 kJ·mol−1
Уостуу итиитэ	294.0 kJ·mol−1
Итиини иҥэримтиэтэ	(25 °C) 24.200 J·mol−1·K−1
Паар баттааhына P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k at T/K 1482 1632 1817 2054 2364 2790
Атом характеристикалара
Кристал тутула	face centered cubic 0.40494 nm
Аhыйыы нүөмэрэ	3, 2 [1], 1 [2] (amphoteric oxide)
Электромэлдьэhиитэ	1.61 (Pauling scale)
Ионизация энергиялара |	1st: 577.5 kJ·mol−1
	2nd: 1816.7 kJ·mol−1
	3rd: 2744.8 kJ·mol−1
Атом радиуhа	125 pm
Атом радиуhа (calc.)	118 pm
Ковалент радиус	118 pm
Атын билиилэрэ
Магнетизма	paramagnetic
Электрик утарыы	(20 °C) 28.2 nΩ·m
Итиини ыытыы	(300 K) 237 W·m−1·K−1
Итии кэҥээhинэ	(25 °C) 23.1 µm·m−1·K−1
Тыас түргэнэ (thin rod)	(r.t.) (rolled) 5000 m·s−1
Юҥ модула	70 GPa
Кытаанах модула	26 GPa
Сабардам модула	76 GPa
Пуассон коэффициена	0.35
Мос скалата	2.75
Виккерс кытаанаҕа	167 MPa
Бринелл скалата	245 MPa
CAS регистрация нүөмэрэ	7429-90-5

Алүминиум диэн химия элемена. Бэлиэтэ Al уонна атом нүөмэрэ 13.

Өйдөбүлэ

Алюминий (Al, лат.aluminium) - периодтаах систиэмэ үһүс бөлөҕүн иккис периодын метала, кэрискэ нүөмэрэ 13, холбоһуктарыгар +3 аһыйыы истиэпэнин көрдөрөр. Сир үрүт араҥатыгар тарҕаныыга кислород уонна кремний кэнниттэн үһүс миэстэни ылар (8,8%). Ыраас алюминий үрүҥ көмүстүҥү сырдык өҥнөөх чэпчэки металл, 660°С ууллар, итиини уонна электричествоны аһарымтыа, ньыҕаллымтыа, боробулуоха буола чэпчэкитик тардыллар, илиис эбэтэр фольга буола тапталлар, оксиднай бүрүөһүн түргэнник үөскүүр буолан таһыттан дьайыыны, дьэбини тулуйар.

Элэмиэн аата латынскай alumen диэн тылтан үөскээбит- квасц

Үөскээбит устуоруйата

Аан маҥнай алюминийы датскай физик Ганс Эрстед 1825 сыллаахха таһаарбыт. Кини бу элэмиэн хлоридын кытта калий амальгамы оргутан тимирин араарбыт. Кэлин Эстер ньыматын Фридрих Велер тупсарбыт. Кини хлорид алюминий ыраас тимир калийга тиийиитин уонна алюминий химическэй суолтатын суруйбут.

Аан маҥнайгы оҥорон таһаарыны 1854 сыллаахха Сент-Клер Девиль  калий оннугар натрийы туттан Велер ньыматын туттан таһаарар. Сыл кэннэ Париж быыстапкатыгар 1855 сыллаахха кини уһаарыллыбыт алюминыйы көрдөрөр, онтон 1856 сылга хлорид алюминий-натрийы икки төгүл тууһун электролиһынан уулларан алюминийы таһаарар.

Электролит ньыматынан алюминийы киэҥник оҥорон таһаарыы тарҕана илигинэ бу металл кыһыл көмүстэн сыаналаах этэ. 1889 сыллаахха британиялар сыаналаагы бэлэхтээри нуучча химигэр Д.И. Менделеевкэ  ыйааһын бэлэхтээбиттэр, чааскытын иһиттэрэ кыһыл көмүстэн уонна алюминийтан оҥоһуллубут.

Састааба

Арассыыйага алюминийы ол кэмнэргэ үрүҥ көмүс туой дииллэрэ, тоҕо диэтэххэ туой сүрүн састаабыгар  глинозем Al₂O₃ киирэр. Электролиз көмөтүнэн тимири уулларан криолитка оҥорон таһаарыы Al₂O_{3</dub> 1886 сыллаахха Ч.Холл уонна  П.Эру тус туспа бэйэ бэйэлэриттэн тутулуга суох оҥорон таһаарбыттара.}

Холбоһуктара

Алюминий холбоһуктара, ол эбэтэр, алюминий уонна калий икки төгүл туустара – квасцы KAl(SO4)2 • 12H2O – былыр былыргыттан киэҥник биллэр уонна туттуллар.

Алюминий кислороду кытта кытаанах химическэй холбоһук үөскэтэр. Атын металлары кытта тэҥнээтэххэ алюминий металлга челлүтүүтэ уустук буолар, ол кини урдук реакционнай кыахтаах уонна үрдүк температуранан  уулларар атын бэйэтин рудаларын, холобур, окситтары, корундылары. Көннөрү металлга чөлүгэр түһүү оксидтаах уотунан (холобур, металлургическай дьайыыларга металлга чөллүтүү) – кыаллыбат, кислород алюминийы кытта майгыннаһар өрүттэрэ элбэх углеродка холоотоххо.

Туттуллуута

Киэнник конструкционнай материал курдук туттуллар. Бу хаачастыбаҕа алюминий сүрүн үчүгэй өттө - чэпчэки , штамповкаҕа бэринимтиэтэ, коррозионнай өр турумтуота (салгыҥҥа алюминий түргэнник Аl2О3 бөҕө бүрүөннэн бүрүллэр, ол бүрүө кини инники аhыйыытыгар мэhэй буолар), үрдүк итиини аһарымтыалаах , холбоһуута дьаата суох буолар. Быстахтык ыллахха, ити  свойстволар алюминийы кухоннай иһит , алюминиевай фольга ас промышленноһыгар уонна суу оноруутугар киэнник биллэр гыммыттара. Маннайгы үс свойство, алюминийы авиационнай уонна авиокосмическай промышленностька сүрүн сырье онорбуттара.

Химическэй свойствата

Алюминий бэйэтигэр сөптөөх мэктиэтигэр сылдьан чараас уонна бөҕө бүрүөнэн бүрүллэр, ол иһин классическай аһытааччылары кытары реакцияҕа киирбэт. Холобур, О2, HNO3 (итиитэ суох), H2SO4 (концентрированнайы) кытары, ол эрээри HCl уонна H2SO4 (суураллыбыты) кытары реакцияҕа чэпчэкитик киирэрэ биллэр. Ол көмөтүнэн алюминий коррозияҕа ылларбат, онон билиҥҥи промышленность эйгэтигэр киэҥ биһирэбили ылан турар. Онтон оксиднай бүрүө алдьанан хаалар түгэнигэр, холобур, аммоний тууһун суурадаһын кытары NH+, итии солохтору кытары уонна ртуть металын кытта уһаарбатын кэнниттэн). Алюминий бэйэтэ көхтөөх металл-чөллөөччү курдук көрдөрөр. Өскөтүн алюминий оксиднай пленкаланыан наадата суох эбит буоллаҕына, кинини галлий, индий эбэтэр олово эвтектикаларыгар таһын инчэтэн ылыахха сөп.

1. Боростуой веществолары кытары түргэнник холбоһор:

• кислородтуун, оксид алюминия таһаарар

4 Al + 3 O₂ = 2 Al₂O₃

2. Галогеннары кытары дьиэ иһинээҕи температураҕа (фтортан ураты), хлорид, бромид или иодид алюминия таһаарар

2Al + 3Cl2 → 2AlCl3

2Al + 3Br2 → Al2Br6

2Al + 3l2 → Al2I6

3. Атын неметаллары кытта ититтэххэ:

• фтордуун, фторид алюминия таһаарар

2Al + 3F₂₌ 2AlF₃