Хомус түмэлэ

Аан дойдутааҕы Хомус түмэлэ — араас омуктар хомустарын туһунан кэпсиир Дьокуускай куоракка баар түмэл.

Төрүттэниитэ

Хомус түмэлэ 1990 сыллаахха төрүттэммитэ. Түмэли төрүттээччинэн Арассыыйатааҕы Айылҕа билимин академиятын академига, М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-илиҥҥи Федеральнай үнүбэрсиэт бэрэпиэссэрэ, тыл билимин дуоктара Алексеев Иван Егорович — Хомус Уйбаан буолар. Түмэл аһыллыытыгар бастакы экспонааттарынан кини коллекциятын хомустара туруоллубута.

Норуоттар икки ардыларынааҕы VII конгресс тэрээһинин кэмигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Егор Афанасьевич Борисов 2011 сыл бэс ыйын 27 күнүнээҕи ыйааҕынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сэтинньи 30 күнүн — Түмэл төрүттэммит күнүн — Хомус күнүнэн биллэрбитэ. Онтон ыла өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ сылын ахсын Хомус күнүн бэлиэтиир.

Түмэл пуондата

Түмэлгэ Аан дойду 47 судаарыстыбатын 200 омугун духуобунай уонна муусукатын култуураларын көрдөрөр 162 араас көрүҥнээх бамбууктан, мастан, муостан, тимиртэн, алтантан, латуунтан, үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут хомус эгэлгэтэ хараллан сытар. Экспонааттар хомус туохтан төрүттэнэн үөскээбитин сиһилии кэпсииллэр.

Түмэлгэ хараллан сытар хомустар норуот олорбут олоҕун устуоруйатын, култууратын, итэҕэлин, сиэрин-туомун толору тиэрдэр кыахтаахтар. Көрдөрүүгэ турар экспонаттартан Америка бэрэпиэссэрэ, варгановед Фредерик Крейн коллекцията, Саха Республикатын норуотун маастара Иннокентий Никитич Готовцев коллекцията, «Амынньыкы мичээрэ» диэн аатынан биллэр саха уустарын коллекцията дьоһун миэстэни ылаллар, дьон болҕомтотун тардаллар.

Түмэлгэ барыта 1613 хомус харалла сытар. Хомус норуокка тус-туһунан ааттаах: варган (Россия), трумп (Англия), маультроммель (Германия), джюс харп (Америка), коукин (Япония), коусян (Китай), о. да а. Түмэл пуондатыгар барыта 8747 араас матырыйаал хараллан сытар.

Экспозициялара

Музей хомус устуоруйатын уонна сайдан кэлбит суолун көрдөрөр 4 саалалаах:

Бастакы саала «Саха хомуһа». Манна музейы төрүттээччи — Алексеев Иван Егорович, хомус муусукатын тарҕатааччылар, аатырбыт хомусчут Турнин Лука Николаевич, саха уустара — Гоголев Семен Иннокентьевич — Амынньыкы Уус, Бурцев Николай Петрович, Захаров Иван Федорович — Кылыадьы Уус, Гоголев Егор Петрович, Мальцев Кирилл Кириллович, Федоров Михаил Дмитриевич — Ырыа Ылдьаа олохторун кэрэһэлиир истиэндэлэр ыйаммыттар. Таас битириинэлэргэ XVIII—XIX үйэтээҕи былыргы саха хомустара, билиҥҥи саха уустарын хомустара, тимир уустарын төрүттэрэ, уустар туттар тэриллэрэ, тимири уһаарыы курдук норуот материальнай култууратын туоһулара экспозицияҕа туруоллубуттар. Норуодунай ансаамбыллар, хомус ансаамбылын салайааччылара, саха төрүт дорҕоонугар уһуйааччылар тустарынан кэпсиир стендэлэр көрдөрүүгэ тураллар.

Саха ууһа Александр Данилов чочуйан оҥорбут «Алгыстаах аар хомуһа», Иван Христофоров оччугуй хомуһа, Иннокентий Готовцев, Реворий Чемчоев, Николай Потапов, Роман Готовцев, Иван Павлов, Николай Гоголев, Михаил Мальцев, Дмитрий Попов, Ньургустаан Уваров, Василий Уаров, Эдуард Тарабукин, Иван Неустроев о. да а. саха уустара оҥорбут сэдэх оҥоһуулаах хомустара дьон болҕомтотун тардаллар, сырдыкка-кэрэҕэ угуйаллар.

Иккис саала «Аан дойдутааҕы хомус конгресс-фестиваллара» — I конгресс (АХШ, Айова-Сити к., 1984), II конгресс (Саха сирэ, Дьокуускай к., 1988), III конгресс (Австрия, Мольн к., 1998), IV конгресс (Норвегия, 2002), V конгресс (Голландия, 2006), VI конгресс (Кешкемет, Венгрия, 2010), VII конгресс (Саха сирэ, Дьокуускай к., 2011) тустарынан кэпсиир стендэлэр сааланы тулалыы ыйаммыттар.

Үһүс саала — «Дарственная коллекция Фредерика Крейна» аатынан Америка бэрэпиэссэрэ Фредерик Крейн коллекцията экспозиция буолан, дьону сөхтөрөр. Ааптар коллекциятын 1961 сылтан хомуйбут. Коллекцияҕа 595 аан дойду норуотун хомуһа түмүллүбүт. Аан дойду виртуоз-хомусчута Шишигин Спиридон Спиридонович тус коллекцията ураты миэстэни ылар. Коллекцияҕа папуастар бамбук хомустарыттан саҕалаан, казак нуоталаах хомустарыгар тиийэ — барыта 42 араас хомус туруоруллубут.

Төрдүс саала — «Хомус уонна музыка», «Хомус уонна поэзия», «Хомус уонна киинэ», истиэндэлэргэ хомус музыка эйгэтин кытта ситимэ, хомус хоһоон хонуутугар, хомус киинэ сүрүн сюжета буолуута кэпсэнэр. «Хомусотерапия» истиэндэҕэ саха норуотугар, омуктарга хомуһунан эмтэнии таһыма сырдатыллар.

Түмэл атын үлэтэ

Түмэл иһинэн хомуска оонньуу үөрэнэргэ аналлаах оскуола тэриллэн үлэлиир. Бу оскуолага араас омук хомуһун тутан-хабан, тыас-уус таһааран үөрэнэргэ кыах бэриллэр.

2011 сыл ахсынньы 21 күнүгэр "Союз-ТМА 03 М" космическай хараабылынан Чемчоев Реворий Гаврильевич — Чөмчөө Уус хомуһа Россия геройа, космонавт Олег Дмитриевич Кононенконы кытта космоска көппүтэ. Халлаан куйаарыгар 192 суукка, 18 чаас, 58 мүнүүтэ, 37 сөкүүндэ сылдьыбыта. 126,6 мөлүйүөн килэмиэтир уһуннаах айаны айаннаан, сири 2988-та эргийбитэ,

2013 сыллаахха Космос мемориальнай музейыгар космическай хомус куоппуйата бэлэхтэммитэ.

2011 сыллаахха VII Аан дойдутааҕы хомус конгреһыгар Гиннес рекорда олохтоммута. Манна 1344 хомусчут биир киһи курдук тэҥҥэ хомуска оонньоон кыттыбыта.

1993 сылтан Хомус музейа «IKOM» Аан дойдутааҕы музейдар холбоһуктарын чилиэнинэн ылыллыбыта. Түмэл 1992 сылтан омук сирдэригэр национальнай кииннэри тэрийбитэ: Кыргызтаҥҥа, Казахстаҥҥа, Америка Холбоһуктаах Штатыгар, Францияҕа, Австрияҕа, Японияҕа, Германияҕа, Швейцарияҕа, Норвегияҕа, Венгрияҕа, Италияҕа, Великобританияҕа, Аргентинаҕа. Башкирияҕа, Алтайга, Тываҕа уонна Москваҕа общественнай филиаллардаах.