Кыттааччы ырытыыта:Yuyulll

Аат туохтуур

Аат туохтуур - даҕааһын аат уонна тус туохтуур курдук ис хоһоонноох туохтуур туттуллук халыыба, барамайы хайааһыҥҥа сыһыанынан чопчулуур аналлаах туохтуур халыыба.

1. Дьиҥ киэҥ туттуллуулаах аат туохтуурдар
2. Быһаарыы эрэ суолталаах аат туохтуурдар
3. Туохтуур атын арааһыгар көспүт аат туохтуурдар
4. Атын саҥа чааһа буола кубулуйбут аат туохтуурдар
   

Аат туохтуур халыыптара

Аат туохтуур хайааһын хаһан буолбутун, буолуоҕун уонна буоларын көрдөрөр араастардаах: ааспыт кэмнээх -быт/-батах, билиҥҥи кэмнээх -ар/-бат, кэлэр кэмнээх -ыах/-ымыах, -ыа суох барамай хайааһына буолуон да, буолуо суоҕун да сөп. Саха тылыгар ити халыыптары таһынан өссө кэм суолтатыгар хосуһар дэгэт суолталаах аат туохтуурдар бааллар: -ааччы - үгэс курдук буолбут ааспыт кэм; -а илик - буола илик билиҥҥи кэм; -ыахтаах, -ардаах - буолара күүтүллэр, үлэхтээх эбэтэр эрэннэриллибит кэлэр кэм; -быттаах - урут биирдэ буолан ааспыт кэм. Онон аат туохтуурдар чопчу кэм суолталаахтарын таһынан эбии ханнык эмэ дэгэт (модальнай) суолталаах: -ыахтаах/-ымыахтаах, -ардаах, -баттаах эбэтэр көрүҥ, -ааччы, -а илик, -быттаах/-батахтаах буолаллар. Аат туохтуурдарга өссө киирсиэхтэрин сөп төрүт аат туохтуурдар курдук туттуллар, аттарыы ньыматынан кэлин үөскээбит халыыптар: -ыах тустаах,-ыах кэриҥнээх; -ыах курдук, -быт курдук, -ар курдук; -ыах (-ар,-быт) быһыылаах, -ыар айылаах; -ымыах (-ыа суох) тустаах бааллар.
Е.И. Убрятова саха тылын аат туохтуурдарын түҥ былыргы (первичные) уонна кэлин иккистээн (вторичные) үөскээбит диэн бөлөххө араарар.
Г.Г. Филиппов саха тылын аат туохтуурдарын сайдыбыт кэмнэринэн көрөн биэс бөлөххө араарар:

1. Бары түүрдэри кытта уруулуу оҥорор аат туохтуурдар: -ар/-ыыр, -бат.
2. Оҕус түүрдэрин кытта уруулуу оҥорор аат туохтуурдар: -быт, -батах, -тах.
3. Карлыык-уйгуурдары кытта уруурҕаһыннарар аат туохтуурдар: -ыах, -ымыах, -ыа -ыа суох.
4. Сибиир түүрдэрин кытта бииргэ олорбуппутун кэрэһэлиир аат туохтуурдар: -аа/-ыы илик, -ааччы.
5. Саха тыла бэйэтэ үөскэппит аат туохтуурдара: -ардаах, -баттаах, -ыахтаах, -ымыахтаах, -ыа суохтаах, -быттаах, -батахтаах.

Аат туохтуур этиигэ туттуллуута

Саха тылын туохтуурдара этиигэ бары элбэх суолталаахтар. Ол курдук бары быһаарыы, салаа этии кэпсиирэтэ уонна судургу этиигэ эмиэ кэпсиирэ буолар аналлаахтар. Ити аата аат туохтуур даҕааһын аат курдук ис хоһоонноох. Кэпсиирэ буолар суолтатыгар аат туохтуур сирэй сыһыарыытын ылынар уонна тус туохтуур буола кубулуйар. Ол иһин аат туохтуур халыыптара туохтуур кэмнэрин уонна сорох ойоҕос киэпстэрин үөскэтэллэр. Аат туохтуур этиигэ туттуллуутун ис хоһооно даҕааһын ааты кытта дьүөрэ. Быһаарыы буолбут аат туохтуур быһаарар аатын оннугар туттуллуута уларсык да букатыннаах да буолуон сөп. Холобур: соттор (таҥас суолтатыгар көспүт) көтөр (харамай уопсай аата) уо.д.а. Оҕо көрөөрү, иһит хомуйаары, таҥас сууйаары дьахтар үлэтинэн ааҕар, сөбүлээбэт (Аат туохтуур уларсык аат суолталанан, хайааһын аатын суолтатын толорбут, толоруу буолбут).
Аат туохтуур быһаарыы суолтатыгар туттуллуута. Быһаарыы буолар аат туохтуур быһаарар тылын кытта сыстыы уонна тардыы ситиминэн холбоһор. Сыстар быһаарыы - судургу, тардыы ситимнээх быһаарыы - быһаарыы уонна кэпсиирэ - быһаарыы салаа чаас кэпсиирэтэ буолаллар. Холобур: Мин бултаабытИҥнэри бичик сирим мантан сүүрбэ көс сытар.
Аат туохтуурдар өссө туһаан, толоруу, сиһилии салаа этиии кэпсиирэтэ буолар аналлаахтар
Туһаан БХЭ: Ол сайын ааспыта ыраатта.
Толоруу БХЭ уонна толоруу өйдөбүллээх ситим: Максим холдьоҕуллубутуттан соччо хомойбута биллибэтэ
Сиһилии БХЭ уонна сиһилии өйдөбүллээх ситим:

1. Кэм суолтата: Көҕөн көттөҕүнэ, көппөх күөрэйэр.
2. Төрүөт суолтата: Үүрэн таһаарбатаҕын иһин, эр ылан көрдөспүтүм.
3. Буолуу суолтата: Кириһээн барбытын курдук баран истэ.
4. Болдьох суолтата: Тукулаана тапталыттан маттахпына, мин олоҕум хайдах буолуоҕай.
5. Утарар болдьох суолтата: Кинилэр төһө да сахатыбыттарын иһин, нууччаларын ыһыктыахтарын баҕарбаттара.
6. Сорук, утарыы суолтата: Халлааннаан көтүөхпүн, халлаан ыраах.
7. Утарар, солбук суолта: Дьоннор куттанан ойууҥҥа сылдьыахтааҕар, кини балаҕанын тумнан ааһаллар.
8. Тэҥниир суолта: Даайа Тэлээрис соһуйбутунааҕар ордук соһуйбута.
9. Тэҥниир кэриҥ кээмэй суолтата: Көрүөхтэн үчүгэй, ис киирбэх дьүһүннээх кыыс этэ.

Аат туохтуур уларыйыыта

Кэпсиирэ сыһыарыылаах аат туохтуурдар тус туохтуур суолтатыгар туттуллан, кэм уонна киэп халыыптарын үөскэтэллэр, судургу этии кэпсиирэтэ буолаллар.
-быт, -батахИҥнэри бичик аат туохтуурдарга эбиллэригэр туоһулуур, чопчулуур ис хоһооннор.
-ыах, -ымыа, -ыа суохИҥнэри бичик эбиллэригэр аат туохтуур олоҕор сүнньүнэн, "аат буолар" суолтата эрэ туттуллар. Бүгүн дойдубар барыа суохпун.
-арИҥнэри бичик аат туохтуурга кэпсиирэ сыһыарыыта эбиллибэт. Билиҥҥи кэм үһүс сирэйигэр эрэ туттуллар. Көрсүө сүрэҕинэн сылдьар, албын тылынан кынаттанар.
-а иликИҥнэри бичик аат туохтуурга хайааччыга суолта букатын симэлийбит. Ол оннугар "хайааһыны оҥоро илиги" этэр ис хоһоонноммут. Мин бу суругу көрө иликпин.
-ааччыИҥнэри бичик аат туохтуурга "мин кимминий?" суолта туттулуннаҕына, бу халыып аат тыл суолталанар. Онтон хайааһыны бэлиэтиир суолта баһыйдаҕына, үгэс буолбут хайааһыны көрдөрөр. Кини олус үчүгэй ахтыылары суруйааччы.

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ

Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа: устудьуоҥҥа аналлаах үөрэх кинигэтэ / б.н.д., бэрэпиэссэр Н.К. Антонов Yuyulll (ырытыы) 03:09, 15 Ыам ыйын 2018 (UTC)