Былыргы таҥаралар

Былыргы таҥаралар диэн дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ туттубут таҥаралара ааттаналлар.

Аан дойду үрдүгэр таҥаралар элбэхтэр. Сорох кыра таҥаралары аҕыйах киһи итэҕэйэр, ол иһин олору секталар диэн намтатан ааттыыллар, онтон элбэх дьон итэҕэйэр таҥаралара улаатан, күүһүрэн улахан үөрэх, бэйэлэрэ туспа империя буолан сылдьаллар.

Сахалар таҥара диэн былыр-былыргыттан бэйэлэрин итэҕэллэрин ааттыыллар. Омуктар күүһүрбүт, сайдыыны баһылаабыт кэмнэригэр бэйэлэрин таҥараларын, итэҕэллэрин атын омуктарга тарҕаталлар. Урукку колониялары сэриилээн ылыы саҕана сайдыылаах, кыайбыт омуктар таҥараларын кыайтарбыт омуктарга күүстэринэн соҥнууллара.

Элбэх киһи баҕа санааларын биир сыалга түмнэхтэринэ санаалара күүһүрэрин былыргыттан билэллэр. Бары баҕа санааларын итэҕэйэллэрэ эбиллэр, санаалара өссө күүһүрэр. Элбэх киһи санааларын күүһүн түмүллүүтүн табан туһаныы итэҕэйэр дьон элбээн иһиилэригэр тириэрдэр.

Билигин хас биирдии таҥара туһунан үөрэхтэр бэйэлэрэ таҥараларын туһунан өйдөбүллэри оҥостон туһаналлар. Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар таҥараны бу курдук быһаараллар. Таҥара диэн итэҕэл үөрэҕинэн бүтүн Аан дойдуну айбыт уонна дьаһайар, киһи курдук мөссүөннээх үрдүкү айыы. Таҥара хаптаһыҥҥа, холустаҕа ойууламмыт, металга быһыллан оҥоһуллубут мэтириэтэ. (1,179).

Бу таҥараны быһаарыылартан иккиһэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билэр иччи, түүктүйэ, эмэгэт диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Үтүө, үрүҥ санаалаах киһи кута иҥэриллибит бэлиэ маллара аймах-билэ дьонугар көмөлөөх буолалларын сахалар билэллэр. Былыр-былыргыттан үтүө киһи кута иҥэриллибит мала-сала батыһар, өйдүүр киһиэхэ көмөлөөхтөрүн бэлиэтииллэр.

Былыр-былыргыттан сахалар таҥаралара киһи кутун итэҕэйиигэ олоҕурар. Айылҕаҕа куттар араас көрүҥү ылыммыттара биллэллэр; кут бэйэтэ сылдьар, кут туох эмэ малга иҥэр, куту ханнык эмэ бүтэй иһиккэ хаайан илдьэ сылдьаллар. Бу көрүҥнэри маннык араартыахха сөп:

1. Иччилэр. Киһи эбэтэр кыыл кута туохха эмэ иҥэн эбэтэр олохсуйан сылдьыыта. Дьиэ иччитэ, мас иччитэ, хайа иччитэ эҥин диэн буолаллар.

2. Үөрдэр. Киһи кута бэйэтэ бэйдиэ сылдьарын бэлиэтэ.

3. Туос түүктүйэлэр эбэтэр туой көһүйэлэр. Үтүө киһи кутун ити иһиттэргэ хаайан илдьэ сылдьыы ааттанар.

4. Эмэгэттэр. Кут ханнык эмэ матырыйаалга иҥэриллэн уһун кэмҥэ сылдьарын итинник ааттыыллар. Бу көрүҥҥэ маска уруһуйдаммыт таҥара мөссүөнэ эмиэ киирэр.

Бу сахалар итэҕэйэр таҥаралара киһи кута туох уратыны ылыммыттарынан эрэ уратыланаллар. Бары таҥаралар дьайар күүстэрэ кыахтаах киһи кута буолар. Кут ханнык иһиккэ хаайыллыбытыттан эбэтэр иҥмититтэн уларыйан хаалбат. Хаптаһыҥҥа уруһуйдаммыт мэтириэттэр, маһынан оҥоруллубут эмэгэттэр эмиэ куту уларыппаттар. Арай бу кут бэйэтэ төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа эрэ быһаарар оруолу ылар.

Атын омуктар таҥараларын күлүктэригэр иҥэриллибит үтүө дьоннорун куттара бэйэлэрин курдук санаалаах дьоҥҥо көмөлөһөллөр, атын өйдөөх-санаалаах дьону туораталлар. Сахалар атын омуктары баттаан, симэлитэн, сирдэрин-дойдуларын былдьыыр өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан суох. Ол бэлиэтинэн саха дьонугар таҥаралара элбэх. Сахаларга холбоспут, саха буолбут булчуттар Байанай, сылгы көрөөччүлэр Дьөһөгөй таҥараларын илдьэ сылдьаллар. Арай ынах сүөһүнү көрөөччүлэр Ынахсыт таҥаралара баһыттаран аата-суола улаханнык ахтыллыбат. Былыргы сайылыктарга Ынахсыт тардыыта диэн сиэр-туом толоруллар бэлиэлэрэ билигин да бааллар.

Нууччалар атын омуктары баһылыырга ыҥырар таҥараларын өйдөрө-санаалара саха дьонун таҥараларын суох оҥоро сатыыра үөрэхтээх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэттэр.

Таҥара мөссүөннэрин быһаарыыга былыргы ойууннар тимир, алтан киһи кутун аанньа сыһыарбаттар диэн этэллэрин ылыныахха сөп. Кут Айылҕа бэйэтин эттиктэригэр эрэ күүстээхтик иҥэрин былыргы кэпсээннэр бигэргэтэллэр. Мас эмэгэттэр, туос түүктүйэлэр куту иҥэринэн харайа сылдьарга ордук туһалыыллар.

Таҥара диэн үчүгэй, үтүө санаа түмсүүтэ буолар. Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕуттан үөскээн тахсар өйдөбүл буолан кини өйүгэр-санаатыгар саһан, иҥэн сылдьар. Киһи бэйэтин олоҕуттан үөскээн тахсар үчүгэйгэ баҕарар санааларын түмсүүлэрэ кини таҥарата буолар.

Маннык быһаардахпытына, хас биирдии киһи таҥаралара тус-туһунаннар. Кини бэйэтин олоҕуттан уонна онтон үөскээн тахсар өйүттэн-санаатыттан, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр үөскээн тахсаллар. Бу өйдөбүллэртэн үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕара санааһына кини таҥарата буолар.

Биирдиилээн дьон мунньустаннар дьон-аймаҕы үөскэтэллэр. Дьон-аймах үтүө, үрүҥ санааларын мунньубуттара кинилэр таҥаралара диэн ааттанар. Дьон биир санаалаах бөлөхтөрүн үчүгэйгэ тардыһар санаалара биир буоллаҕына биир таҥаралаах буолаллар. Тус-туһунан баҕа санаалаах дьон таҥаралара туспа буоларыгар тиийэр. Баай уонна дьадаҥы дьон баҕа санаалара, таҥаралара хаһан да сөп түбэспэттэрэ итинэн, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ сөп түбэспэтинэн эмиэ быһаарыллар.

Сахалар таҥара туһунан өйдөбүллэрэ православнай таҥара дьиэтин үөрэхтэрин кытта хайдах да буккуһар кыахтара суох. Сахалар таҥара туһунан өйдөбүллэрэ Айылҕаны, куту-сүрү кытта сибээстээх буоланнар атын таҥара үөрэхтэрин кытта кыайан буккуспаттар. Былыргы кэмтэн ыла сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин атын омуктары баһылыырга туһулаабаттар, дьон бары биһиги, сахалар итэҕэлбитин хайаан да итэҕэйиҥ диэбэттэр. Сахалар иччи, түүктүйэ уонна эмэгэт диэн итэҕэллэрэ Аан дойдуну айбыттара диэн өйдөбүллэрэ суохтар. Арай былыр-былыргыта сахалар киэҥ сири-дойдуну баһылыы сылдьыбыттарын Үрүҥ Аар тойон, Үрүҥ Айыы тойон диэн итэҕэллэрэ баар буола сылдьыбыттара биллэрэр. Маҥнайгы Аардар, айыылар Орто дойду үөскүөҕүттэн бааллара олоҥхолорго ойууланаллар.

«Айыылаах-таҥаралаах» диэн үчүгэй, үтүө, үрүҥ санаалаах буолуу аата. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ тардыһар өйдөөх-санаалаах буолууну, таҥаралаах диэн бэлиэтээн этии, итэҕэл икки өрүттээҕин билинии буолар.

Бу икки өйдөбүллэр төһө даҕаны бииргэ этилиннэллэр суолталара тус-туспалар. Айыы диэн өйдөбүл өлбүт киһи өйүттэн-санаатыттан үөскүүр буоллаҕына, таҥара диэн киһи бэйэтин өйө-санаата, баҕа санаата, ону итэҕэйиитэ буолар.

Саха дьонун итэҕэллэрэ куту-сүрү итэҕэйииттэн үөскээн тахсар. Киһи өллөҕүнэ салгын кута арахсан барарын сахалар былыргыттан билэллэр. Дьон салгын куттара киһи этиттэн-сииниттэн арахсан Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн этэллэр. Үтүө санаалаах тумус киһилэрин кутун түүктүйэҕэ хаайан, илдьэ сылдьаннар таҥара оҥостоллоро эмиэ баар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан түүктүйэ таҥараны итэҕэйэллэр. Түүктүйэ таҥара диэн ааттаан үчүгэй, үтүө санаалаах төрүттэрин кутун түүктүйэҕэ хаайан баран илдьэ сылдьаллар эбит. Туос Түүктүйэ таҥара буолар эбит. Былыргы саха таптыыр киһитин үөрүн ойуунунан дьүһүттэрэн бүтэй тигиилээх, түөрт муннуга сиэллээх, ойуулаах туоска хаайтаран кэриэстээн, олорор дьиэлэригэр бэйэлэрин кытта илдьэ олороллоро үһү. Туос Түүктүйэ таҥара куруутун тыаһыы дыыгыныы турар буолара.

Туос Түүктүйэ таҥараны арыынан, умунуохтаан маанытык туталлара үһү, оннооҕор саха андаҕайдаҕына: «Туос таҥара тобулу көрдүн, таас таҥара таҥнары көрдүн, мас таҥара батары көрдүн»,- диирэ үһү. (2,206).

Православнай христианскай итэҕэл баай дьоҥҥо туһалыыр итэҕэл буолбутун В.И.Ленин бэйэтин үөрэҕинэн толору арыйбыта. Бу итэҕэли ол иһин былыргы ыраахтааҕы саҕана тойоттор ордук сөбүлүүлэр этэ. Бу итэҕэл үөрэҕэ «Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атыҥҥын тоһуйан биэр» диэн этиитэ дьадаҥы киһи баайтан атаҕастаннаҕына саҥата суох тулуйарыгар ыҥырар.

Сахалар тойон-хотун өттүлэрэ православнай таҥараны итэҕэйэ охсуу диэки салаллыылара, бу итэҕэл тойон, салайар дьон диэки тардыһыылааҕыттан, кинилэргэ элбэх туһаны аҕаларыттан буолбута. Баай дьоҥҥо тойон киһи үөһээттэн таҥараттан тутулуктаах диэн этэллэрэ дьадаҥы дьону салайарга олус туһалыыр эбитин оччолорго да арааран билбиттар.

Өр сыллар усталарыгар православнай христианскай итэҕэл салайар эргимтэлэрэ олус байбыттар, итэҕэйээччилэр сиэртибэ хомуйан биэрэллэрэ тиийбэт буолан, государство харчытыттан эбии көрдүүллэр. Үлэһиттэр, хамначчыттар, дьадаҥы дьон В.И.Ленин ыйыытынан сирдэтинэн баай дьон таҥараларын, Православнай таҥара дьиэтин туох да харысхала суох үлтү сыспыттара.

Тойон киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөп. Саха дьоно тойон итинник майгынын арааран билэллэр. Тойон оҥорбут дьыалаларыттан үчүгэй өттүн туспа арааран «Үрүҥ айыытын» ылан таҥара оҥостон оҕолорун үөрэтэргэ туһаналлар. Тойон киһи элбэх дьыалалары оҥорбутуттан үчүгэй, үрүҥ өттүн эрэ ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туһаныахха сөп буолар.

Киһи бэйэтин олоҕор оҥорбут дьыалаларын мунньан ыйааһыннаан, тэҥнээн көрүү сахаларга былыргыттан баар. Ойуун киһи кутун ылан ыйааһыҥҥа ууран тэҥнээн көрөр. Бу киһи олоҕор элбэх үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны элбэҕи оҥорбут дуу диэни ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрөн быһаарар.

Киһи үйэтигэр оҥорбут быһыыларын ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрүү сахалар итэҕэллэрэ. Үчүгэйи элбэҕи оҥорбут киһи кута чэпчэки буолан Үөһээ дойдуга аттанар диэн ааҕаллар. Куһаҕаны элбэҕи оҥорбут киһи кута ыараан, ыарахан буолан Аллараа дойдуга, абааһыларга түһэр дииллэр.

Элбэх оҕолоох ыаллар саха дьонун санааларыгар саамай үтүө ыаллар. Бу ыаллар оҕолорун киһилии өйгө-санааҕа иитэн-үөрэтэн, бэйэлэрин курдук үлэһит, кэргэннии олоҕу ытыктыыр дьон гына улаатыннардахтарына бары дьон хайҕалларын ылаллар. Аймах-дьону төрүттээбит киһи бэйэтин олоҕун холобура кэлэр көлүөнэлэригэр илэ үөрэх буолан иҥэриллэрин туһугар кини кутун-сүрүн туос дуу, туой дуу түүктүйэҕэ хаайан ууруна сылдьыы – былыргы таҥара буолар.

Эмэгэт - ойуун анал кута-сүрэ, араҥаччыта буолбут тыын. Урут өлбүт ойуун дууһата. Былыргы дьон илдьэ сылдьан үҥэр-сүгүрүйэр ханнык эмэ иччи эбэтэр абааһы дьүһүнүн үтүгүннэрэн маһынан дуу, туоһунан дуу оҥорбут оҥоһуктара. (1,254). Олохторугар элбэх үчүгэйи оҥорбут аймах, үтүө киһилэрин кута иҥмит туох эмэ бэлиэ тэрилин эмэгэппит диэн ааттыыллар. Былыргы сахалар эмэгэти дьиэлэригэр уура сылдьан харысхал оҥостоллор эбит.

Былыргы сахалар маһынан оҥоруллар эмэгэккэ итэҕэллэрэ салгыы сайдан улахан Будда итэҕэлигэр кубулуйбут. Будда итэҕэлин сүрүн төрүтүнэн бу улахан эмэгэт куттаах диэн өйдөбүл буолар. Кытайга хас биирдии ыалга бэйэлэрин Буддалара баар диэн этэллэр. Бу өйдөбүл сахалар эмэгэттэригэр сөп түбэһэр.

Христианскай итэҕэл үчүгэй көрүҥнээх, үчүгэй майгылаах Христос таҥарата сахалар «Киһи буолуу», «Киһи быһыылаах»,- диэн сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарар өйдөбүллэриттэн үөскээн олохсуйбут уонна үчүгэй киһи көрүҥнээх буолбут.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ сахалар иччи, түүктүйэ уонна эмэгэт диэн өйдөбүллэрэ биир суолталаахтарын быһаарар. Бу өйдөбүллэр бары киһи эбэтэр ханнык эмэ кыыл куттарыттан үөскээн тахсаллар. Арай бу куту хайдах харайалларыттан эрэ уратыланаллар. Күүстээх куттаах ойуун киһи кута хаһан баҕарар аймах-билэ дьонугар көмөлөөх буоларын сахалар былыргыттан билэллэр. Үтүө киһи бэйэтин олоҕор ситиспит ситиһиилэрин уонна кыайыыларын өйдөбүллэрэ ордук эдэр көлүөнэлэри үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ туһалыыллар уонна Үрүҥ айыы диэн ааттаналлар.

Саха дьонун кут-сүр үөрэҕэ эрэ бииргэ түмүөн сөп. Дьон бары биир санааланнахтарына итэҕэллэрэ биир буолар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бары баар итэҕэллэр төрүттэрэ буолар. Аан дойду үрдүгэр баар итэҕэллэр бары кут-сүр үөрэҕиттэн сайдан-үүнэн тахсыбыттар. Кэлин кэмҥэ бары улахан итэҕэллэр дьон санаатын баттыыр империяларга кубулуйан сылдьаллар.

Саха дьонун таҥаралара диэн бэйэлэрин үйэлэригэр үлэлээн-хамсаан, олохторун дьоһуннаахтык олорбут, элбэх ыччаттары иитэн-үөрэтэн улаатыннарбыт үтүө төрүттэрин куттара буолар. Үтүө төрүт кута-сүрэ бэйэтин аймахтарын көрө-истэ сылдьарын саха дьоно былыргыттан билэллэр уонна итэҕэйэллэр. (3,63).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

3. Каженкин И.И. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.