Көрсүө, сэмэй буолуу

Сахалар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сыаналыыллар. “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук” диэн өс хоһооно көрсүө, сэмэй киһи өйө-санаата сайдыытын таһымын биллэрэр. (1,79).

“Саҥата суох киһи көрсүө аатырар” диэн өс хоһооно элбэхтик саҥарар киһи сыыһа-халты саҥаран кэбиһэрэ элбэҕиттэн сахалар сыаналаабаттар. Элбэхтик саҥарыы элбэх сыыһаны үөскэтэрин “Элбэх тылтан элбэх сыыһа тахсар” диэн өс хоһооно чуолкайдыыр.

“Баардаах баарын биллэрбэт” диэн өс хоһооно көрсүө, сэмэй киһи майгынын, урутаан түһэн испэтин биллэрэр. Бэйэтин кыаҕын билинэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан көрсүө, сэмэй буолуу диэн үөрэх сайдан олоххо киирбит.

Саха киһитэ бэйэтин өйүн-санаатын ордук сыаналыыр. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ арааран туһаналларын ордороллор, атын киһи тугу да этэн биэриитигэр киирэн биэрбэттэр. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин үлэһиттэр үчүгэйдик билэннэр олохторугар икки өрүттээҕинэн туһаналлар, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрэн "аньыы" диэн сахаларга суох тылы туһана сатаабаттар.

Көрсүө, сэмэй киһи атын киһи этиитигэр мээнэ киирэн биэрбэт, сыыһа-халты туттубат, быстах быһыыны оҥорбот. Бастаан иһээччи киһи оҥорбут быһыыта үчүгэйэ чахчы билиннэҕинэ эрэ көрсүө, сэмэй дьон үтүктэллэр. Бу быһаарыыны “Вперед батьки не лезь в пекло” диэн өс хоһооно чуолкайдыыр.

“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалар төрүт үөрэхтэрэ. Оҕону улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор таба туһанарыгар иитии, үөрэтии итинник ааттанар. Сахалар бары бу үөрэҕи туһана сылдьалларыттын өйдөрө-санаалара айылҕаттан тутулуга улаатар.

Көрсүө диэн киһи быһыытын тутуһар, киһилии быһыылаах, майгылаах киһи ааттанар. Үөрэҕи, билиини көрөн ылынара элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрбэт уратылаах киһи буолар.

Сэмэй диэн сыыһа-халты туттубат, сиэри аһара барбат киһи буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэхтээхтик туттуу ааттанар.

Саха дьоно үлэһиттэр, уустар. Омук уопсай ахсааныттан аҥарыттан лаппа ордуктарын үлэһиттэр ылаллар. Ол иһин омук сайдыытыгар үлэһиттэр ылар оруоллара үрдүгүн аахсан кинилэр олохторун үөрэхтэрэ бастаан иһэрэ ситиһиллэрэ ирдэнэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөскэппит көрсүө, сэмэй киһи буолуу үөрэхтэрэ ааттанар. Бу үөрэҕи билигин улахан таҥара үөрэхтэрэ бас билэр салайааччыларын көмөлөрүнэн уларытаннар бэйэлэригэр, ол аата салайааччыларга туһалаах оҥостунан сылдьаллар.

Үлэһит киһи олоҕор сыыһа-халты туттунан кэбиһии диэн куһаҕаны оҥорууга, элбэтиигэ бастакы оруолу ыларыттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин үлэһиттэр үөскэтэн сайыннарбыттар.

Кумааҕыны эрэ бэрийэр суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар киһи сыыһа-халты туттунар быһыыта элбэҕин билбэттэриттэн уонна бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара улааппытыттан итэҕэл үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар.

Бу дьон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айаннар саха үлэһит дьонун өйдөрүн-санааларын сымыйаларынан, албыннарынан буккуйа сылдьаллар. Ол курдук оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйалааһын, дьон оҕолорун иитиилэригэр албыннааһыны киллэрэр, ол иһин бу кэмҥэ оҕо иитиитэ мөлтөөтө, атаахтатыы өттүгэр халыйда, эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Тыл үөрэхтээхтэрэ айыыны оҥорууну өрө тутан көрсүө, сэмэй киһини сирэллэр, туората сатыыллар. Өй-санаа сайдыыта икки өрүттээҕин билбэттэриттэн уонна кумааҕыны эрэ туталларыттан аҥардастыы айыыны оҥоруу үчүгэйи эрэ оҥорорун курдук сыыһа санааҕа киирэн сылдьалларынан дьону барыларын буккуйаллар, киһи куһаҕаны оҥороро эмиэ айыы диэн буоларын билбэттэр.

Айыы диэн киһи оҥорор быһыыта атыттарга маарыннаабата, уратыта билиннэҕинэ биирдэ итинник ааттанар. Киһи саныыр санаатын илэтигэр оҥорон таһааран атын дьоҥҥо биллэрдэҕинэ, көрдөрдөҕүнэ, атыттар билбэт буолан оҥорботторуттан саҥаны айыы диэн ааттанар. Ол аата ким да оҥорон көрө илик, ураты быһыыта буоллаҕына биирдэ айыы буолар.

Кумааҕыга ону-маны, буолары-буолбаты суруйуу, ол-буну этии айыыны оҥоруу буолбатах. Айыыны оҥорууга бэлэмнэнии эрэ буолар, айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ табыллар. Ол курдук бу суруллубут кумааҕыны хайа тардан, быраҕан кэбиһиэххэ хаһан баҕарар сөп, туох да куһаҕан үөскээбэккэ хаалар.

Оҥоруллубут быһыы, айыы буоллаҕына үгэскэ кубулуйан умнулубат турукка тиийэр. Киһи оҥорбут ураты быһыыта, айыыта киһи өллөҕүнэ айыы буолууга уларыйара итинник быһаарыллар.

Көрсүө, сэмэй дьон эрэ омугу сайыннараллар. Кинилэр оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитэннэр, үөрэтэннэр, үлэһит дьону улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэллэр.

Көрсүө сэмэй дьон үлэни кыайа-хото үлэлииллэринэн үлэни-хамнаһы сайыннараннар бииргэ олорор атын омуктарын баһылаан барыыны үөскэтэннэр, омук сайдарын үөскэтэллэр. Үлэ эрэ омугу сайыннарар, кыайыылаах үлэ сайдыыны, тупсууну аҕалар.

Көрсүө, сэмэй киһи элбэхтик, ырытан, толкуйдаан баран сэмэйдик оҥорбут айыыта ордук табыллан тахсара, туһаны аҕалара биллэр.

Саха дьоно уустар. Тугу барытын оҥорууга дьулуурдара, талааннара элбэх. Үлэ эрэ омугу сайыннарарын, уһун үйэлиирин сахалар билэннэр тылларыгар киллэрбиттэр. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн ааттаабыттарын кэнниттэн хоролор симэлийэн, сахаларга холбоспуттар.

“Элбэх оҕолоох буолуу - дьол” диэн этиини тыа үлэһит дьоно тутуһаллар, элбэх оҕолоохтор. Омук көрсүө, сэмэй, үлэһит дьонунан ахсаана эбиллиитин тыа дьоно оҥороллор.

Көрсүө, сэмэй дьон омугу сайыннаралларын билэн, оҕолору көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн иитиини, үөрэтиини олоххо киллэрии эрэйиллэр. (2,14).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа сайдыыта. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.

Өссө маны көр

• Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии