Кыргыыстар
| Кыргызтар Кыргыздар | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Кыргыыс манасчыта, Каракол | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Бүтүн ахсааннара | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
4 млн | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Олорор сирдэрэ | ||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| Тыллара | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Кыргыз тыла | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Итэҕэллэрэ | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Ислам | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Уруулуу омуктара | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Түүр омуктар |
.svg){kind=small}
Кыргыыстар (кырг. кыргыздар /qɯrɣɯzdar/ хырҕысдар; биир ахс. кыргыз /qɯrɣɯz/ хырҕыс) диэн түүр омуга. Сүрүннээн Кыргыстааҥҥа олороллор. Ону таһынан Узбекистаанҥҥа, Кытайга,Тадьикистаанҥҥа, Арассыыйаҕа, Казахстаанҥҥа, Туурсуйаҕа, Афганистаанҥҥа тарҕанан олороллор. Кыргыыс тылынан саҥараллар. Итэҕэллэрэ сунниттыы ислаам. Монголоид уонна европалыы раасалар икки ардыларынан сылдьар соҕуруу сибирдээҕи раасаҕа киирсэллэр.
Этногенез (Омук үөскээһинэ)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кыргыыстар бэйэлэрин Сибиир соҕуруу өттүгэр Енисей өрүскэ уонна Алтаайга олоро сылдьыбыт Енисей кыргыыстарын сыдьааннарынан ааҕыналлар.
Енисей кыргыстара б.э. VI үйэтигэр Енисей өрүһү буланнар, бары аҕа уустара холбоһон Кыргыс хаҕанатаын тэрийбиттэр.
840 сыллаахха Кыргыс хаҕаната былыргы Уйгуур хаҕанатын сэриилээн урусхаллыыр уонна былыргы Монголия сирин-уотун үксүн баһылыыр. Ол эрэн Х үйэҕэ монгуоллуу тыллаах киданнартан хотторон кыргыыстар Алтаай сиригэр көһөллөр.
Алтаайга тиийэн кыргыыстар биир салаалалара кинилэргэ уруулуу кимаактары уонна илиҥҥи кыпчаактары кытары холбоһон олороллор. Чуолаан бу кэми - X-XII үйэлэри кыргыыс тыла үөскээбит кэминэн ааҕаллар. Алтаай кыргыыстара түүр омуктарыттан бастакынан Чыҥыс Хааҥҥа бас бэриммиттэрэ уонна Монгол империятыгар холбоспуттара. XIII-XIV үйэлэргэ Алтаай кыргыыстарын үксэ Чаҕатай Улууһун сиригэр Тянь-Шань хайа диэки көспүттэрэ. Уонна онно тиийэн ислаам итэҕэлин ылынан олохтоох түүр (кыпчаак, карлук уо.д.а) уонна монгол (кара-кытай, найман уо.д.а.) биис уустарын кытта холбоһон барбыттар, ол түмүгэр билиҥҥи кыргыыс омуга үөскээбит.
Енисейгэ хаалбыт кыргыыстар хакаас омук үөскүүрүгэр олук уурсубуттара. Алтаайдааҕы кыргыыстар (буруттар) алтай омук икки монгол омук икки састааптарыгар киирсибиттэрэ.
Этноним (Омук аата)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бэйэлэрин "кыргыз" диэн ааттаналлар. Ити курдук омук аата түҥ былыргыттан уларыйбакка кэлбитэ сэдэх көстүү быһытынан сыаналанар. Саха тылыгар биир үксүн сэбиэскэй саҕана нуучча тылыттан киирбит "киргиис" диэн аат туттуллар. Саха үһүйээннэригэр былыр "кыргыс" диэн омук Саха сирин киин өттүгэр олоро сылдьыбыта эмиэ кэпсэнэр. Арааб уонна Персия суруктарыгар былыр "хархыз", "хырхыр", кытайдарга "сяцзясы", "гекун" диэн ааттанар омук баара биллэр.
Кыргыыстар бэйэлэрэ ааттарын түүрдүү "кырк" ("түөрт уон") диэнтэн үөскээбитэ буолуо диэн сабаҕалыыллар, Манаас былыр түөрт уон аҕа ууһун холбообута ахтыллар. Атын сабаҕалааһыннар да бааллар. Саха тылыгар "кыргыс" диэн тыл "сэрииһит, сэрии" диэн суолталаах.
XVIII — XX үйэлэргэ нууччалар казаахтары эмиэ киргииз диэн ааттыыллар этэ.
Кыргыыстар Саха сиригэр
| Суруйуу ыытыллыбыт сылларга Саха сиригэр кыргыыстар ахсааннара | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010[1] |
| 0 | 38 | 152 | 566 | 1 454 | 5022 |
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|