Ирбэт тоҥ

Сир хотугу аҥарыгар ирбэт тоҥ тарҕаныыта (кытаран көстөр күөх өҥнөөх)

Эмпэҕэ ирбэт тоҥ көстөр

Саха сиригэр Удачная алмаас карьера

Ирбэт тоҥ эбэтэр криолитозона сорҕото, сайын ситэ ууллубат тоҥ буор. Сиргэ 35 мөл км² иэннээх сиргэ тарҕанар, Аляска, Канада, Азия, Эуропа хотугулуу өртүлэрэ, Хоту океан арыылара.

Ирбэт тоҥ тарҕаныыта — сир хаҕын үөһээ өртүн температурата өр кэмҥэ (2 - 3 тыһыынча сыл) 0° үрдүк тахсыбат. Ирбэт тоҥҥо сир уута мууһуран турар, ол халыҥа 1000 м. тиийиэн сөп.

Ирбэт тоҥ сир уопсай кураанах сир иэниттэн 25% ылар. Аустралияҕа уонна Африкаҕа эрэ суох. Улахан аҥара кэнники мууһуруу эпоха удьуора уонна билигин бытааннык ирэн эрэр. Ирбэт тоҥҥо айылҕа гааһа үөскүөн сөп.

Ирбэт тоҥу маҥнай чинчийбиттэринэн буолаллар нуучча XVII үйэтээҕи Сибиири сэриилээн ылааччылар. Нуучча ыраахтааҕытыгар суруктарыгар сайын буор икки эрэ миэтир ирэр дииллэр этэ.

Ирбэт тоҥу наука өртүнэн үөрэтиини Сумгин М.И. 1927 сыллаахха саҕалаабыта. .

Арассыыйа сирин 65% - ирбэт тоҥ. Сибииргэ уонна Уһук Илин хоту өртүгэр киэҥник тарҕаммыт. Саха сирэ барыта ирбэт тоҥ зонатыгар сытар. Бүлүү өрүс баһын диэкки дьириҥэ 1370 м., Итини 1982 сыл олунньутугар быһаарбыттара.

Саха сиригэр тутууга, геологияҕа ирбэт тоҥу учуоттуур булгуччулаах. Төһө да проблеманы үөскэтэр буолан баран, туһата эмиэ баар. Саха сирин олохтоохторо аһылыгы өр болдьоххо угаллар. Ирбэт тоҥҥо дьириҥ карьердары хаһыахха сөп, холобур алмаас трубкалары.

Өссө маны көр

• Айылҕа гааһа
• Быллаар
• Алаас
• Туундара
• Мууһуруу периода
• Шергин шахтата
• Уу кыылын кытыла

Литература

• А. В. Павлов, Г. Ф. Гравис. Вечная мерзлота и современный климат Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 26 күнүгэр.