Алаас

Саха сирин киин улуустарыгар тарҕаммыт алаастаах ландшафт

Алаас — ирбэт тоҥ ириитин түмүгэр үөскээбит сир. Ортотугар күөллээх эбэтэр көлүйэлээх, ол тула хонуу (мэччирэҥ эбэтэр оттонор буоллаҕына — ходуһа), эргиччи ойуур.

Халдьаайы — алаас хоту өттө. Былыр онно өлбүт дьоннорун көмөллөрө, онон билигин да "халдьаайыга тахсыбыт" диэн өлбүт диэн суолтаҕа туттуллар. Куула — алаас соҕуруу өттө. Куула тыа диэн ордук үрдүк мастаах сир буолар.

Былыргы сахалар алаастарынан тарҕанан олорбуттар. Оннук бытанан олоруу туспа култуура үөскүүрүгэр тиэрдибит.

Саха Сирин ордук улахан алааhа Мүрү, Уус-Алдан улууhугар баар. Манна улуус киинэ Бороҕон баар.

Алаас үөскээһинэ

Саха сиригэр барытыгар хас эмэ сүүс миэтэрэ халыҥнаах , буор-муус ытырыылаах ирбэт тоҥ араҥата улам халыҥаан, сорох сирдэринэн биир биэрэстэҕэ тиийэр. Бу ирбэт тоҥ боруодалар -3-тэн -15°С-кэ тиийэ тымныйаллар. Тоҥ боруода быыһыгар баар сир ааннынааҕы кэлимсэ муус тыһынчанан сыллар усталарыгар барбыт тымныйыы - "муус үйэлэр" кэмнэригэр үөскээбитэ. Сир күүскэ ирбитин түмүгэр, син ньуура оҥкучах курдук дьөлө түһүүтэ наукаҕа "термокарст" диэн аатынан биллэр. Термокарст салгыы сайдыыта алаас үөскээһинигэр тиэрдэр. Сир аннынааҕы муус ууллуута-ириитэ климат уларыйыытын, ойуур баһаардарын, сир ньуурун алдьаныытын уо.д.а. айылҕа эбэтэр киһи дьайыыларын кытта ыкса сибэстээх.

Алаас систиэмэтин үгүс кэмнээх сайдыыта сир аннынааҕы муустан эрэ буолбакка, климат уларыйыытыттан эмиэ тутулуктаах. Гидрологтар уонна ирбэт тоҥу үөрэтээччилэр өр сыллаах кэтээн көрүүлэринэн, алаас күөллэрэ 100-150 сыл буола-буола уолаллар, онтон эмиэ ууланан бараллар эбит (Шнитников, 1957; Босиков, 2001).

"Алаас" диэн тыл хантан үөскээбитин туһунан чинчийээччилэр араас сабаҕалааһыннара баар. Профессор А.И.Гоголев түүрдэр намыһах сири "алас" эбэтэр "алаша" диэн ааттыыллар, онон "алаас" диэн тыл түүр төрүттээх диэн ааҕар. Оттон академик Э.К.Пекарскай бэйэтин тылдьытыгар алааһы: "елань, луговое или полевое пространство, окруженное лесистою горою; подгорная долина, дол, чистая поляна среди леса, поле или луг, окруженные лесом; сырое, наполенное водою и окруженное лесом место; котловина, впадина, елань со впадиною, с крутыми берегами..." диэн быһаарар. 1960 сыллаахха тахсыбыт "Краткая географическая энциклопедия" диэн кинигэҕэ алаас туһунан "...плоские котловинообразные просадочные понижения от десятков метров до нескольких километров в диаметре, иногда с остаточными озерками. Покрыты лугово-степной растительностью. Образуются в засушливых районах развития многолетней мерзлоты при потеплении климата или нарушениях термического режима погребенных льдов, вызывающих их вытаивание и просадку грунтов. Типичные аласы встречаются на равнинах Центральной Якутии" диэн суруллубут.

Ирбэт тоҥу үөрэтэр учуонайдар Саха сиригэр алаастар сүрүннээн Бүлүү, Өлүөнэ-Бүлүү, Өлүөнэ-Амма тардыытыгар орто үрдүктээх Күөрдэм, Бэстээх, Төҥүлү, Абалаах уонна Маҕан террасаларын ойуччу тутан арааран бэлиэтиир. Саамай дириҥ алаастар Абалаах уонна Төҥүлү террасаларыгар сыталлар. Бу алаастар туруору сыырдаахтар, халдьаайыылара былларыттаҕас ньуурдаахтар, куула өттүлэрэ ойуурдаахтар. Оттон Бэстээх Террасатын алаастыра ити этиллибит классическай алаастардааҕар чычаастар уонна налыылар. Манна сир аннынааҕы муус ууллуутун дьайыыта, Абалаах уонна Төҥүлү алаастарыгар курдук, чуолкайдык көстүбэт.

Алаас сайдыытын кэрдиистэрэ

Билигин алаас ньуурун араас көрүҥнэринэн араарарга биллилээх ирбэт тоҥу үөрэтээччилэр Н.А.Граве оҥрбут уонна П.А.Соловьев эбии сайыннарбыт схемаларын киэҥник туhаналлар. Бу схемаҕа алаас үөскээhинин бары кэрдиистэрин биир кэлимник хабан көрдөрөр формалар наардаан киллэриллибиттэр. Манна туттуллар сахалыы ааттар билигин географическай тиэрмин быhыытынан наукаҕа киэҥник туhаныллар.

1. Саҥа үөскээн эрэр быллаар - сир аннынааҕы муус ириититтэн кыратык түспүт, саҥардыыонон-манан быhыта барыталаан эрэр сир ньуурун учаастага.
2. Быллаар - муус салгыы ириититтэн дириҥник быhыта барбыт дьөлө түhүүрдээх, былларыттаҕас быhыылаах сир очура.
3. Иэ - быллырыттаҕас ньуурдаах сиргэ саҥардыы үөскээн эрэр аҥхайдар (оҥхойдор).
4. Дүөдэ - былларыттаҕас сиҥнибит сыырдаах уонна түгэхтээх сир ньуурун муус ириититтэн дьөлө түhүүлэрэ. Дүөдэ толору уулаах буолар.
5. Тыымпы - алаас үөскээhинин бастакы кэрдииhэ. Дүөдэ үөскүүрүгэр сир аннынааҕы муус барыта ууллар. Бу кэмҥэ алаас түгэҕин былларыттаҕас ньуура сыыйа тэҥнэрэр уонна көнөр. Алаас дириҥиир, сыырдара туруору быhыыланаллар.
6. Элементарнай уонна уустук оҥоhулаах алаас - туруору сыырдаах, хаптаҕай түгэхтээх оҥкучах алаас үөскээhинэ. Маннык алаас сыырдарын сирэйэ муус ууллуутуттан салгыы сиҥнэн, кэҥээн, тэнийэн, аттынааҕы оҥкучах алаастары кытта сыыйа силбэhэн, уустук быhыылаах, элбэх тумуллараах улахан киэҥ алааска кубулуйар.
7. Кырдьаҕас алаас - сиппит-хоппут киэҥ алаас күөлэ уоллаҕына, уу түгэҕэр ириэнэх сыппыт инчэҕэй былыык сир тоҥон, мууhуран үллэн тахсар, оччоҕо булгунньах үөскүүр. Онон булгунньах диэн күөл түгэҕинээҕи, ириэнэх араҥа тоҥуутуттан үллүбүт сир ньуурун быhыытын ааттыыллар.
8. Сиҥнибит алаас - сир аннынааҕы мууhа ууллан, сыыра сиҥнэн, ааттынааҕы алаастары кытта холбоhон, бэйэтин төрүт быhыытын сыыйа уларыппыт алаас көруҥэ.
9. Хонуу - алаас үөскээhинин уонна сайдыытын бары кэрдииhин ааспыт, алааhы майгынныыр быhыылаах хаптаҕай налыы түгэхтээх намыhах хонуу сир.
10. Алаастар кэннилэриттэн ордон хаалбыт оҥкучах эбэтэр намыhах сирдэр. Хонууттан уратылара - өрдөөҕүтэ алаастарга үөскүү сылдьыбыт булгунньахтар уонна быллаардар курдук сир ньуурун быhыылара сиҥнэн, үлтүрүйэн, сыыйа сири кытта тэҥнэhэллэр.