Өлүүттэн куоппут суох

Өлүүттэн куоппут суох диэн олох кытаанах, ханна да халбаҥнаппат сокуонун билинии буолар.

Киһи өлүүтэ аймахтарыгар, билэр дьонугар ыар сүтүк буолар. Бары айманаллар, аһыйаллар. Киһи бэйэтин олоҕор туох үчүгэйи оҥорбута дьэ барыта ахтыллар, ааҕыллар кэмэ кэлэр. Өлбүт киһи үчүгэйи төһө оҥорбутун ордук ахта сатыыллар, куһаҕаны оҥорбутун умналлар, ахтыбаттар.

Үтүө үгэс үөскээн, элбээн иһиитигэр киһи оҥорор быһыыларын ахта-саныы сылдьыы улахан оруоллаах. Үчүгэйи куруук саныы сылдьыы үчүгэй үгэс үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйарыгар тириэрдэр. Киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорор. Үчүгэй быһыы элбиир.

Киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтыбат буолуу, умнуу ол быһыылар аны хатыламматтарын үөскэтэр. Куһаҕан быһыы умнуллар, хаалар. Ол түмүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыыллар.

Дьон олохторугар билигин даҕаны кыайан быһаарыллыбат уонна табатык өйдөммөт быһыылар буолуталаан ылаллар. Ханнык да наука дьон өйдөрүн-санааларын толору үөрэтэн баһылыыр кыаҕа билиҥҥитэ суох. Арай биһиги кыайан быһаарыллыбат быһыылартан биир эмэ холобуру аҕалыахпытын сөп:

—Эмээхсин бэйэтин курдук ааттаах сиэнэ кыыс соһуччу өлөн хаалбытыгар кэмэ суох айманар. Эмээхсин билигин даҕаны хоп курдук. Kырдьаҕастар санааларыгар эдэр сиэнэ кыыс кини оннугар анараа дойдуга барбыт курдук.

—Эдэр кыыс массыына абаарыйатыгар түбэһэн ыараханнык эчэйэн балыыһаҕа сыттаҕына аҕата көрсүһэ киирэн иһэн эмискэ өлөн хаалбыт. Эдэр кыыс сыл иһинэн сыыйа-баайа үлтүрүйбүт уҥуохтара ыпсаннар, үчүгэй буолан, көнөн хаалбыта. Кэргэн тахсан, ыал буолан этэҥҥэ олороллор.

—Эмээхсин өлөр ыарыытыгар ыалдьан сыттаҕына кыыһа массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлөн хаалар. Эмээхсин үтүөрэн, сиэнин улаатыннаран кэргэн тахсарыгар кытта тиийэр, олоҕун оҥосторугар көмөлөһөр.

Сахалар саныылларынан, аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир сибээстээхтэр. Бу быһаарыы бииргэ төрөөбүттэргэ, аймахтарга буор куттара биир буоларыгар олоҕурар. Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр маарынныыр хамсаныылардаахтар, биир идэлээх буолаллар. Кырдьаҕас киһи үйэтэ олус уһаатаҕына, саҥа тииһэ кылбайа үүнэн таҕыстаҕына, аймахтарыттан ылан үйэ эбинэр диэн этэллэр.

Сахаларга олох күүһэ диэн туспа өйдөбүл баар. Кыра оҕоҕо олоҕун күүһэ олус элбэх. Кырдьаҕастар кыра оҕону тутан-хабан, имэрийэн олохторун күүһүн эбинэллэр. Элбэх сиэннэрдээх кырдьаҕастар эрчимнэрэ, күүстэрэ-уохтара мөлтөөбөт, санаалара үчүгэй диэки тардыстыылаах, үйэлэрэ уһун буолар.

Оҕону атын дьонунан туттарбат-хаптарбат, үлбүрүттэрбэт баҕайы диэн этэллэр. Оҕо олус үлбүрүйбүт, туппут-хаппыт, оонньообут ыта кэхтэр диэни саха дьоно эмиэ билэллэр.

Өлүү диэн тылга саха дириҥ өйдөбүлү иҥэрэр. Саха киһитэ үс куттаах, ол куттара өллөҕүнэ киһиттэн үс аҥы арахсан бараллар. Былыргы саха айыыта-харата, сэтэ-сэлээнэ, сэмэтэ-суҥхата суох ыраас куттаах буоларга дьулуһара. Өлүөхтэрин иннинэ айыыларын этэн, куттарын ыраастаан, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан ыраас тиийэрин ситиһэллэрэ. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан ол барыта үтүө санаалаах кут тыыннаах дьонно үтүөнэн дьайарыгар олоҕурар.

А.Н.Павлов-Дабыл этиитинэн өлүү диэн кут үс аҥы арахсыыта, араарыллыыта.

Б.Н.Путилов папуастарга өлбүт киһини: «Согласно представлением папуасов со смертью совершается переход человека в иную сущность из умершего «выходит» существо, которое «живет теперь независимо» диэн сахаларга маарынныыр өйдөбүл баарын ыйар. (1,63).

Өлүү диэн киһи этэ-сиинэ өлөр. Өйө-санаата, куттара өлбүт киһиттэн тахсан баралларын уонна туспа сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Өй-санаа бэйэтэ туспа эньиэргийэлээх. Тус-туспа өйдөр-санаалар, үгэстэр тус – туһунан эньиэргийэлээхтэр, тус-туспа сылдьаллар. Элбэх эньиэргийэлээх, күүстээх кут, ураты өй-санаа, саҥаны арыйыы, айыы үөһээ, үрдүккэ тахсара уонна уһуннук, атын куттары кытта булкуһан хаалбакка туспа сылдьара итинник быһаарыллар. Киһи түһээтэҕинэ олус былыргы кэмҥэ буолбут быһыылары, былыргы дьону кытта көрүөн сөп.

Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһи куттары түһээтэҕинэ эбэтэр ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көрөр. Онтон түүл көстүүлэрэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэринэн таба быһаарыллан тойонноноллор. Киһи түһээтэҕинэ үгэс буолбут өйдөбүллэри, хамнаныылары көрөр диэн быһаарыы кут-сүр үөрэх төрүтэ буолар. Үгэстэр киһини салайаллар.

Киһи өлөрүн кытта салгын кута көтөр, арахсан барар. Бу быһаарыы билигин дакаастана сылдьар. Кылгастык өлө сылдьан баран эмтээһин көмөтүнэн тиллибит дьон бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин үөһээттэн, атын сиртэн көрбүттэрин кэпсииллэрэ оруннаах. Маннык көстүүлэр түүлгэ эмиэ буолаллар.

Күүстээх экстраценстар киһи өлүүтүн кэнниттэн тоҕус хонон баран хаартыскатыгар өлүү бэлиэтэ түһэрин арааран билэллэр. Тыыннаах буолууну быһаарар ийэ кут симэлийэн, үөр буолан ыһыллар.

Түөрт уон хонук кэнниттэн киһи буор кута үрэллэр. Киһилии быһыылаах, үчүгэй санаалаах дьон куттара түүлгэ да көстүбэт буола ырааталлар. Сирдээҕи олох бүтэн, өй-санаа үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга ыһыллар. Киһи үгэс буола күүһүрбүт санаалара, араас ураты саҥаны айыылар тус-туспа бараннар Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Өй-санаа Үөһээ дойдуттан түүл буолан Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар үтүө санаатынан дьайа сылдьарын туһугар олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу, үтүө, үчүгэй санаалардаах буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. (2,87).

Туһаныллыбыт литература

1. «Чолбон» сурунаал. 2 / 2001.

2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.