Өй араастара

Киһи диэн тылбыт өй-санаа сайдыытын, тупсуутун, киһилии быһыыланар буолууну биллэрэн туттуллар буолбута олус ырааппыт. Ол иһин оҕо улаатан өйө-санаата сайдан, оҥорор быһыылара тупсан иһиитин бэлиэтээн киһи буолууну ситиһэр диэн этиллэр. Ол аата оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларын табатык оҥорор буолбутун билинии буолар. (1,56).

Киһи өйө суох кыайан киһи буолбат. Өй баар буоллаҕына эрэ киһи буолуу, киһилии быһыылары оҥоруу кыаллар. Өйө суох киһи “Киһи курдук көрүҥнээх” эрэ буолуон сөп, “киһи буолбатах” диэн ааттанар уонна киһилии быһыылары кыайан оҥорбото быһаарыллар.

Дьон бары үчүгэйи, бэйэлэригэр туһалааҕы оҥоро сатыыллар. Өй үчүгэйи оҥорууга элбэхтик үлэлиир буоллаҕына, олох сайдыы суолугар киириэн сөп. Үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу диэн киһи өйө-санаата хайа диэки хайысхалааҕын быһаарарынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол иһин киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын туспа арааран билии уонна олору тупсара, үчүгэй быһыыга уларыта сатааһын олоххо тупсууну оҥорор, куһаҕан быһыылар аҕыйыыларын үөскэтэр.

Өй таһыма, араастара киһи оҥорор быһыыларын хайдах оҥороруттан араарыллан биллэллэрин сахабыт тыла биллэрэр:

1. Тобуллаҕас. Түргэнник толкуйдаан, ырытан таба быһаарыыны ылынар кыахтаах. Сытыы өй диэн араастаныан сөп.

2. Өйдөөх. Билиини түргэнник ылынар, умнугана суох, олоххо таба быһаарыыны ылынар киһи өйдөөх диэн ааттанар.

3. Өй дириҥ буолуон сөп. Ырааҕы дириҥник ырытан, табатык быһааран олоххо туһанар киһи дириҥ өйдөөххө киирсэр.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн икки аҥы арахсалларыттан өй тугу оҥороро эмиэ икки аҥы арахсар. Ол курдук өй үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу диэки салалыннаҕына элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон, уларытыылары киллэрэн олоххо сайдыыны, тупсууну ситиһиигэ тириэрдэр кыахтаах. Онтон өйдөөх киһи куһаҕаны оҥоруу диэки салаллан хааллаҕына элбэх куһаҕаны оҥоруон, оҥорор содула улаатыан сөп. Ол курдук өйдөөх уоруйаҕы тутан хаайыы олус уустугун, ыараханын полиция үлэһиттэрэ ордук билэллэр.

Оҕуруктаах өй – кэтэх санаа, албастаах, үктэтиилээх өй. Баай киһи эһиилигэр эмиэ хамначчыт оҥостоору оҕуруктаах өйө киирэн, дэлэмсийэрин быһаарыахха сөп.

Киһилии өйө-санаата суох киһи сүөһү диэн ааттанарын бары билэбит, куруук тутта сылдьабыт. Ол аата өй араастара киһилии өй уонна сүөһү өйүн икки ардыгар халбаҥныыллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр.

Хас киһи барыта өйдөрө-санаалара тус-туспалар. Аныгы наука быһаарыытынан 5-тэн 10 бырыһыаҥҥа тиийэ дьон өйдөрө атыттардааҕар арыыйда аҕыйах. Бу дьон олохторун олороллоругар атыттары үтүктэ, батыһа сатыыр күүстэрэ ордук улахан, ханнык баҕарар таҥараны итэҕэйиэхтэрин сөп. Баҕа санааларын аһара улаатыннаран тугу барытын таҥара айбытын курдук санааҕа киириэхтэрин уонна онтон көрдөһө сатыахтарын сөп.

Уһун үйэлэргэ үгүс дьон оҥорор бары киһилии быһыылара киһи быһыыта диэн олохсуйбут өйдөбүлү үөскэппиттэр. Сахалар өй арааһын киһи оҥорор быһыыларыттан сыаналаан холобурга ылынар киһилии быһыылаах киһи өйүгэр, оҥорор быһыыларыгар тэҥнээн көрөн быһаараллар.

Киһи быһыытыгар тиийбэт өй араастара манныктар:

1. Аппаала. Төйүҥү соҕуһуттан саҥаны арааран истибэккэ элбэхтик “аа” диэн ыйытан иһэр киһи аата.

2. Аҥала. Олоххо көрсүллэр туох эмэ уустук соҕус быһаарыыны кыайан ылыммат буолууну эбэтэр олус бытааннык ылыныыны аҥала киһи оҥорор. (2,43).

3. Акаары. Биирдэ эмэтэ киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, сиэри таһынан, аһара барар быһыыны оҥорууну акаары киһи оҥоруон сөп. Акаары киһи атын киһи сымыйанан да этэрин итэҕэйээччи буолар.

4. Өй аҥардаах. Үгүстүк сыыһа-халты туттунар, киһи быһыытын, сиэри аһара барар быһыылары оҥорор, биирдэ эмэтэ эрэ киһилии быһыыны оҥоруон сөп.

5. Өйө суох. Ханнык да туһалаах быһыылары букатын кыайан оҥорбот киһи өйө суох диэн ааттанар.

Киһи өйө-санаата үс; буор, ийэ уонна салгын куттарга арахсар. Бу куттартан буор кут диэн киһи этин-сиинин быһаччы хамсатарга аналлаах өй-санаа буоллаҕына, сайдыыны ситиһэр өйүн-санаатын ийэ уонна салгын куттара үөскэтэллэр. Ийэ кут өйө киһиттэн суох буолан, баран хаалбат, онтон салгын кут өйө биир эмэ уустук бириэмэҕэ көтөн хаалар, суох буолан ылар уратылаах.

Киһи өйө икки тус-туспа куттарга мунньустар уонна тус-туспа өйдөөх-санаалаах буолууларыттан өйө-санаата уларыйыыта сахабыт тылыгар киирэн иҥмит. Киһи салгын кута быстах кэмҥэ көтөн ылыытыттан өйө уруккутуттан уларыйан ыларын, ийэ кута салайарын маннык этэн бэлиэтээбиттэр:

1. Өй баайыллар. Киһи быстах кэмҥэ салгын кута көтөн хаалыытыттан ийэ кутун салайыытыгар киирэн ылыыта баайыллар диэн ааттанар. Өй баайыллан ылыыта киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. (3,46).

2. Өй бырахтарар. Салгын кут көтөн ылыытыттан биирдэ эмэтэ киһи быһыытын таһынан барар куһаҕан быһыыны оҥоруу бырахтарыы баарын биллэрэр.

3. Өй буккуллар. Сотору-сотору салгын кута көтөрүттэн сыыһа-халты быһыылары оҥорор киһи өйө буккуллан ылар диэн быһаарыыга сөп түбэһэр.

4. Өйө көппүт. Салгын кут көтөн хааллаҕына киһи киһилии быһыылары кыайан оҥорбот кэмҥэ киириитэ өйө көппүт диэн этиллэр. Арыгыны аһара иһэн эбэтэр наркотиктары туһаныыттан өй көтүүтэ билигин элбэхтик бэлиэтэнэр. (3,44).

Хаһан даҕаны ыалдьыам суоҕа диэн киһи быһа этинэр кыаҕа суох. Ыарыы киһи мэйиитигэр дьайыыта сыыйа-баайа эбэтэр соһуччу киирэн кэлиэн сөп. Өй уһун кэмҥэ ыарыыга ылларыыта саха тылынан маннык этиллэр:

1. Мэйиитэ эргийэр. Киһи сүһүөҕүн сүтэриитэ, сыыһа-халты хамсаныыта мэйии үлэтэ кэһиллиититтэн үөскүүр.

2. Тиийиммэт. Ыарыыттан өйө-санаата мөлтүүрүттэн оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар кыранан тиийбэт буоллахтарына тиийиммэт диэн этэллэр.

3. Төбөтүнэн ыалдьар. Ыарыыта киирбит кэмигэр ханнык баҕарар быһыылары оҥоруон сөптөөх киһи буолар.

4. Иирбит. Киһи быһыытын букатын кыайан оҥорбот буолууга тиийэ буккуллубут, туспа көрүүгэ-истиигэ наадыйар кэмҥэ тиийбит киһи иирбит диэн ааттанар.

Эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээһинэ киһи өйө-санаата айылҕаттан этин-сиинин харыстыырыгар күһэйэр аналлаах. Айылҕа киһи өйүн харыстаан мэйиини төбөнөн хаххалаабыт. Өй мэйиини араас доргуйуулартан, эмискэ хамсааһыннартан харыстыыра ирдэнэр.

Өй уонна ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылларбыт. Бу тыллар санааны быһаарар буоланнар куһаҕан өрүттэрэ араарыллан биллэрэ уустук. Ол эрээри хайа баҕарар киһи араас, ол-бу санаалары саныыра баа буолан бобуллар, тугу саныыра биллэр кыаҕа билигин суох. Ол иһин сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык өйдөөҕө-санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Араас элбэх куһаҕан да санаалардаах, дьону албынныы да сылдьар киһи олорун атыттарга биллэрбэккэ эрэ, бэйэм үчүгэйбин диэн этинэ сылдьар кыахтаах.

Өй киһи төбөтүн иһигэр мэйиигэ үөскүүр, ол иһин төһө баара киһини таһыттан көрүүгэ аан маҥнай биллимиэн сөп. “Харах - өй-санаа сиэркилэтэ” диэн этии өй баарын быһаарыыга харах көрүүтүн суолтата улаханын биллэрэр.

Сахалар олус былыргы кэмнэргэ өй араастарын барыларын быһаараннар тылбытыгар киллэрбиттэрин туһаныахпыт этэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.