Үөһээ дойду өйө-санаата

Үөһээ дойду өйө-санаата диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, үгэстэрэ айыы буолан сылдьаллара ааттанар.

Дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүллэр хантан да халлаантан түспэккэ, олохторугар дьиҥнээхтик буолан ааспыт түбэлтэлэр буолаллар. Омуктар тылларыгар былыргыттан иҥэн сылдьар өйдөбүллэри үөрэтэннэр этнографтар саҥа арыйыылары оҥороллор.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн олохсуйбут өйдөбүл дьон-аймахха барыларыгар дириҥник иҥмит. Дьон олоҕор олус улахан уларыйыылары аҕалбыт буолуон сөптөөх бэстилиэнэй тыһыынча кэлэн иһэр диэччилэр элбээн иһэллэр.

Билигин дьон-аймахха бу бэстилиэнэй тыһыынча диэн тугун быһаарыы ордук улахан суолтаны ылыан сөп. Аан маҥнай ити өйдөбүл туохтан олоҕуран үөскээбитин быһаарыы, бу бэстилиэнэй тыһыынча кэлиитин эрэллээхтик, билэн-көрөн көрсүһүүгэ туһалаах буолуо этэ. Ханнык баҕарар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи эрдэттэн бэлэмнээх, билэр буоллаҕына уолуйан, соһуйан хаалбакка эрэллээхтик көрсүһэр. Бу бэстилиэнэй тыһыынча туохтан үөскээн кэлэрин билии туһата улахан.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн өйдөбүл туох да олус улахан алдьархай дьоҥҥо кэлиэн сөп диэннэр кэтэһээччилэр эмиэ бааллар. Дьон санааларыгар бу түбэлтэ олус түргэнник кэлиэх курдук. Сорохтор олус улахан сэрии буолан дуу эбэтэр улахан комета дуу түстэҕинэ сиргэ алдьархай буолуо дииллэр.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» хайдах быһыылаахтык кэлэрэ эмиэ биллиэх курдук. «Уотунан ыраастаныы» баар буолуо диэн этэллэр. Маннык өйү-санааны хантан кэлэрэ буолуо диэтэххэ, дьон түүлүгэр биллэн кэлэллэрэ билигин ханнык да саарбаҕа суох буолла.

Уу сута сотору-сотору кэлэрин бэлиэтинэн Ноев ковчег (ru:Ноев ковчег) диэн үһүйээн буолуон сөп. Бу үһүйээҥҥэ олус улахан уу кэлэн сири-дойдуну ылыытыттан дьон уонна кыыллар хайаларга эрэ устан тиийэн быыһаналлар. Олус улахан уу кэлиититтэн тимирэн хаалбыт куораттар тустарынан өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыттар.

Маннык түгэн олус уһун кэмнэргэ дьон өйдөрүттэн-санааларыттан умнуллан, суох буолан хаалыахтарын сөп курдук. Бу курдук дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥэн хаалбыт өйдөбүл Үөһээ дойдуга ууруллар. Дьон түүлүгэр киирэн көстөн, сөп-сөп өйдөнөн кэлэр буоланнар хаһан да умнуллубат, сүтэн хаалбат эбиттэр.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн этии дьон өйө-санаата сайдан, муҥур уһугар тиийэн баран төннөн, эстиигэ олус былыргы олоххо төннүүтүгэр тиийэрин биллэрэр. Дьон өйө-санаата сайдыытын муҥура кэлбитин биир бэлиэтинэн компьютерга былаһыччы хотторуута уонна кинигэни ааҕан өйү-санааны дьарыктаабат буолуу буолар.

Ханнык баҕарар быһыы, өй-санаа элбэхтик хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа киһи ийэ кутугар уларыйан ууруллар, онно өйдөнөн хаалан иһэр. Аныгылыы үөрэҕинэн быһаара сатаатахха бу үгэс буолбут быһыылар тус-туспа компьютер программаларын санаталлар, ол курдук бэйэлэрэ туспа сылдьар кыахтаналлар.

Элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥоруллар үлэни холбоон биирдэ оҥоруллар гына программалаан, бэйэтэ тупсаран биэрэн иһэр уонна мунньунан уурунан кэбиһэр компьютер оҥорулуннаҕына, киһи өйүн-санаатын курдук буолар. Киһи өйө куруук хатыланан иһэр, элбэхтэ биирдик туттуллар быһыылары холбоон биир үгэскэ кубулутан уурунан иһэр уратылаах. Кэлин төһө элбэхтик хатыланан, төһө дириҥник иҥмититтэн тутулуктанан бу быһыытын хатылаан оҥорор кыахтанар.

Бу быһыыны быһаарыыга киһи түүлүгэр кэлин киирэн иһэр өйдөбүллэри араартаан быһаарыыны туһаныллар. Түүлгэ көстөрө элбээбит телефон диэн бэлиэни ыллахпытына, түүлгэ телефон көстүүтэ кими эмэ кытта сибээстэһии, солуну истии эбэтэр көрсүһүү буолуо диэн биллэрэр. Кэлин киирбит түүл бэлиэтигэр араадьыйа эмиэ киирсэр. Түһээн араадьыйа солунун иһиттэххэ, туох эрэ олус соһуччу солуну истэххэ сөп диэн буолар.

Киһи түүлүгэр элбэх уу кэлиитэ үгүстүк көстөр бэлиэ буолар. Уу кэлиитин көрдөххө төһө күүскэ кэлиититтэн тутулуктанан хайдах быһыы буолара быһаарыллар.

Билигин Сиргэ улахан ядернай сэрии буолан хаалар куттала кырдьык баар. Ити куттал баарын дьон бары билэ-билэлэр улахан алдьатыылаах сэрии сэптэрин син-биир оҥоро тураллар. Ити быһыыларын барытын биһиэхэ саба түһэллэриттэн көмүскэнэбит диэн ааттыыллар. Бары бэйэ-бэйэлэриттэн көмүскэнэннэр, олус элбэх ядернай сэрии сэптэрин мунньунан кэбистилэр.

Былыргыттан бултуу, кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт сахалар: «Саа биирдэ эстэр»,- дииллэр. Бу этии иитиилээх саа хаһан эмэ сыыһа туттаран эстэн хаалыан сөбүн бигэргэтэр. Ол барыта киһи, тыыннаах киһи буолан сыыһа-халты туттарыгар олоҕурар. Олус элбэхтэ, кыра эрдэхтэриттэн сааны илдьэ сылдьа үөрэммит дьон киһи итинник майгынын билэн этэллэр. Киһи үйэтигэр алҕас туттуу биирдэ тахса сыһара кырдьык баар суол.

Дьон билиҥҥи сирдээҕи олохторун Арҕаа Европаҕа оҥоруллубут, иитиллэн турар гильотинаҕа холуохха сөп. Дьон бары моонньуларын онно уган бараннар ол-бу буолан тэбиэлэнэр курдуктар. Биир сыыһа туттууттан дуу эбэтэр ким эмэ быһаарыытынан дуу бу улахан быһах үөһээттэн төлө түһэн дьон бастарын барыларын быһан кэбиһиэн сөп курдук.

Ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах бары ситиспит ситиһиилэрэ суох буола эстэллэр. Таас үйэтин саҕанааҕы кэмҥэ дьон олохторо төннөн, кыыл аҥардаах олоххо төттөрү түһэллэрэ сабаҕаланар.

Сир-дойду уотунан умайан, халыҥ күлүнэн, быылынан бүрүллэн, хаар-муус дойдутугар кубулуйар үһү. Онтон, кэлин халлаан ырааһырдаҕына, күн көрдөҕүнэ аны сылыйан, итии буолан хойуу от үүнүөҕэ дииллэр. Маннык быһыы буолар түбэлтэтигэр бэрт аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ эрэ ордон хаалыахтара диэн быһаараллар. Ханнык да наука, цивилизация, үөрэх ордон хаалбат үһү. Олоҥхолорго ахтыллар «Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох» хантан да ыраахтан кэлбэтэх биһиги биир төрүппүт, соҕотох хаалан олус элбэх эрэйдэри-буруйдары көрсүбүтэ олоххо баар буола сылдьыбыта кырдьык.

Дьон өйө-санаата кылгас. Сотору умнан кэбиһэллэр. Сорох дьон оннооҕор хамсаларын тута сылдьан көрдүү сылдьалларын кэпсээн оҥостоллор. Киһи олоҕо көннөҕүнэ аҕыйах сыл анараа өттүнээҕи урукку ыарахан олоҕун сотору умнарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.

Уокка умайан өлбүт былыргы үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэннэр, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сирдиэхтэрин сөп. Олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмө буолуохтара.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыыларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн баран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрбит буоланнар ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна билигин Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.

Түүл киһи бэйэтин салгын кутугар буолбакка эрэ ийэ кутугар быһаччы дьайар. Бу быһыыны сахалар олус былыргы «Өлбүт киһини кэриэстээһин» диэн үгэстэриттэн билиэххэ сөп. Бу үгэскэ өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно хайаан да толоруохтаахтара ахтыллар. Хаалар дьоно кини кэриэһин толорбот түбэлтэлэригэр бу киһи хомойбут, хоргуппут көрүҥэ түүллэригэр көһүннэҕинэ, кинилэр баҕа санаалара туоларыгар мэһэйдэр баар буолуохтарын сөп. Төрөппүт киһи мөлтөх, куһаҕан көрүҥэ түүлгэ көһүннэҕинэ, киһи баҕа санаалара туолуохтара суоҕа эбэтэр санаарҕабыл кэлиэҕэ диэн түүлү тойоннооччулар этэллэр.

Киһи түүлү ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ биирдэ көрөр-билэр. Онтон ийэ кут өйө-санаата салгын кут өйүгэр-санаатыгар баара биллибэт курдук. Киһи бэйэтэ көннөрү сырыттаҕына ийэ кутун өйүн-санаатын дьайыытын билбэккэ эрэ сылдьар. Киһи бэйэтэ тугу эмэни оҥороору гыннаҕына, ийэ кут өйө-санаата биллибэтинэн дьайара биллэр. Тугу эмэ оҥороору гыннахха соһуччу тохтоон ылыы, тура түһүү диэн ааттанар. Бу толкуйдуу, тохтоон тура түһүү кэнниттэн киһи санаата тосту уларыйыан, атын буолан хаалыан эмиэ сөп.

Сыыһаны оҥоробун дуу, табаны оҥоробун дуу диэн толкуйдуур киһи өйүн-санаатын ийэ кутун кытта сөбүлэһиннэрэрин бэлиэтэ буолар. Толкуйдуу түһэн баран, эбэтэр былыргылыы хонон туран баран суолталаах быһаарыныыны дьэ ылынар буоллаҕына, киһи кэлин кэмсиммэт быһыытын оҥоруон сөп. Сахалар киһи куттара сөбүлэһэр эбэтэр өйдөспөт майгыларын кэмсинии диэн туспа арааран ааттыыллар.

Кэмсинии диэн киһи куттарын өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ буолар. Киһи оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьар өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт буоллаҕына, киһи кэмсинэр, санааргыыр. Бу оҥорбут быһыытыттан санааҕа ылларар, ханна эрэ сыыһаны оҥорбутун хайдах гынан көннөрүөн сөбүн толкуйдуур. Кэмсинэр киһи сыыһаны оҥорбутун көннөрүнэр кыахтаах.

Киһи өйө-санаата Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ буолар. Былыргылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр саҥалыы үөскээри гыннаҕына оҕолорун атаахтык иитэн итинник балаһыанньаҕа киирэр.

Олох оҥкулун уларытыы, урукку үөскээбит үгэстэри киэр тэпсии, быраҕан кэбиһии кыра оҕону иитиигэ аан маҥнай охсууну оҥорор. Сэбиэскэй былаас саҕана киһини барыларын үөрэхтээх эрэ оҥоруу кыра оҕолору үлэлии үөрэнии үгэстэригэр үөрэппэт буолууну үөскэппитэ билигин кэлэн, үһүс көлүөнэ дьоҥҥо дьайан Россия дьоно илии үлэлэрин кыайан үлэлээбэт буоллулар, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэһит дьон аҕыйаан иһэллэрэ үлэ-хамнас мөлтөөһүнүгэр тириэртэ. (1,33).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.