Үөһээ дойду үөрэҕэ

Үөһээ дойду үөрэҕэ диэн түүллэри үөрэтии ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан олоҥхолоругар өйдөөх дьон Үөһээ дойдуттан Орто дойдуга түспүттэрэ диэн этэллэр. Бу этиини көнөтүнэн, дьон бэйэлэрэ онтон түспүттэрэ диэн быһаччы өйдөөбөккө, ылыммакка Сиргэ олорор дьоҥҥо Үөһээ дойдуттан былыргылар өйдөрө-билиилэрэ түүлгэ киирэн биэрэр диэн өйдөөтөххө таба буолар.

Бу былыргылар этиилэрин таба быһаарыы аныгы, үөрэҕи-билиини баһылаабыт өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолла. Өйдөөх-санаалаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон Үөһээ дойдуну кытта сибээс, тутулук ханна, ханан баарын дьэ булан олоххо таба туһанар кэммит тиийэн кэллэ.

Билигин Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарбыппыт кэнниттэн киһи Үөһээ дойдуну кытта тутулугун булуу уустуга суох буолар. Киһи түүллэринэн Үөһээ дойдуну кытта быһаччы тутулуктанара түүллэри үөрэтиинэн быһаарыллар, Үөһээ дойду өйө-санаата киһиэхэ түүл буолан киирэн өйүгэр-санаатыгар дьайа, салайа сылдьар.

Түүлү киһи барыта кэриэтэ көрөр. Үгүстэр көрдөхтөрүнэ даҕаны умнан кэбиһэллэр. Түүлү көрөр киһи бэйэтин олоҕор эбэтэр билэр дьонун олохторугар туох эмэ уларыйыылары киллэрэр кыахтаах буоллаҕына эрэ түүлү көрөр уонна умнубакка өйдөөн хаалар. Түүл үксэ киһиэхэ кыайан өйдөммөт, Үөһээ дойду өйө-санаата киһи аайы мээлэ киирбэт. Түүл көстүүлэрин таба быһаарыы дьоҥҥо олус улахан туһаны аҕалар кэмэ кэлэн иһэр. Бары кыаҕын, күүһүн ууран түүллэринэн дьарыктанар киһи түүллэри таба быһааран дьон олоҕун тупсарыыга улахан туһаны аҕалар.

Түүл ситэ үөрэтиллэ илик. Үгүс дьон түүлү көрөн баран умнан кэбиһэр курдук саныыллар. Түүлү көрүү киһи өйө-санаата уларыйан ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ эрэ көстөр. Түүл өйө-санаата ийэ кукка быһаччы дьайыыта ордук улахан буолар. Салгын кутунан, илэ өйүнэн салаллан сылдьар кэмигэр түүл дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллибэт, өйүгэр ханан даҕаны өйдөммөккө хаалбыт курдук. Киһи биирдэ эмэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына ити дьайыы тута биллэр. Киһи итирэн, өйө көппүт кэмигэр оҥоро охсон кэбиһэр куһаҕан быһыылара төһө эмэ эрдэттэн, хаһан эмэ санаатын уурбут, элбэхтэ санаабыт быһыылара буолан тахсаллара элбэх. Оҕону кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ аһара ыгар-хаайар, бобор буоллахтарына кини улаатан баран итирдэҕинэ төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолуута үөскүүр.

Өбүгэлэр, төрөппүттэр өйдөрө-санаалара, куттара Үөһээ дойдуга мунньустан сылдьаннар, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар түүл буолан, ийэ кутугар киирэн дьайа сылдьаллар. Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуттан итинник тутулуктааҕын арааран билэннэр «Көхсүттэн көнтөстөөх» диэн этэллэр.

Түүлү көрөн баран умнан кэбиһэбит диэччилэр элбэхтэр. Ол барыта түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар быһаччы киирэриттэн салгын кутун өйүгэр биллибэккэ хааларыттан буолар. Түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар киирдэҕинэ кини оҥорор дьайыыларыгар уларыйыылары киллэриэн сөбө быһаарыллар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн чиҥник үөрэтэн, ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн толору иитэн, олору иҥэрэн туруктаах өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылаах оҥоруу сирдээҕи дьонтон, төрөппүттэртэн эрэйиллэр биир тутаах көрдөбүл буолар. Оҕо аан маҥнай иҥэриммит өйдөбүллэрэ, тугу саҥа билбитэ барыта быһалыы үгэс буолан ийэ кутугар иҥэн иһэллэр, ол иһин чиҥ, халбаҥнаабат уонна мээнэ уларыйбат өйдөбүллэргэ кубулуйаллар. Бу кэмҥэ киһилии, үчүгэй майгыга үөрэммит оҕо улаатан, улахан киһи буолан, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн баран өллөҕүнэ, үтүө санаалаах өйө-санаата, салгын кута Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына, Үөһээ дойду өйө-санаата эмиэ тупсан иһэр.

Дьон-аймах өйө-санаата тупсарын, туруктаах буоларын туһугар үлэлээһин диэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын киһилии, үчүгэй быһыылары оҥорууга иитии, онтон улаатан истэҕинэ куһаҕан быһыылары арааран билэн оҥорбот, үчүгэйи оҥоруу өйүгэр-санаатыгар үөрэтии буолар. Дьон-аймах сайдар-үүнэр, эйэлээх, тулуурдаах буолар өйдөрө-санаалара ити үөрэххэ, оҕо ийэ кутун иитиигэ иҥэн сылдьар. Киһиэхэ бу кут олус улахан суолталааҕын уонна ийэтэ эрэ иитэн биэрэрин былыргы сахалар билэн ийэ кут диэн олус табатык ааттаабыттар.

Киһиэхэ подсознание диэн баарын наука дакаастаабыта ыраатта. Бу подсознание өйө-санаата сахалыы ийэ кут өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр. Ийэ кут өйө-санаата киһи салгын кутун өйүгэр-санаатыгар эмиэ подсознание курдук, ханан да баара биллибэккэ сылдьан дьайар. Бу дьайыы кырдьык баарын киһи итирэн, өйө көтөн сырыттаҕына оҥорор быһыылара дакаастыыллар.

Кут-сүр үөрэҕэ киһи итирэн «Өйө көтөн» сырыттаҕына ийэ кутун өйүнэн-санаатынан, үөрэммит үгэстэринэн быһаччы салаллан сылдьарын эмиэ быһаарбыта. Ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга чиҥник иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт оҕо улаатан, биирдэ эмэ итирдэҕинэ элбэх сыыһа-халты туттуулары оҥороро, быстах суолга киирэн биэрэрэ элбиирэ быһаарыллар.

Сир-дойду, Айылҕа уонна дьон-аймах өссө улахан, ханна да халбаҥнаппат кытаанах тутулуктаахтар. Үөһээ дойду өйө-санаата дьоҥҥо түүл буолан киирэн кинилэр өйдөрүн-санааларын салайан биэрэр. Буор куттара биир буоларынан бу өй-санаа ордук күүскэ эт-хаан аймахтарынан киирэн дьайар. Киһи түүллэригэр бэйэтин аймах-билэ дьонун элбэхтик көрөр. Кинилэр өйдөрө-санаалара, куттара оҕолоругар быһаччы бэриллэр ситимнэрэ итиннэ саһан сылдьар.

Өлөн эрэр дьон бары куһаҕан быһыылары оҥорбуттарын, айыыларын-хараларын этэн куттарын ыраастанан баран өлүүлэрэ Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө, үрүҥ буоларыгар тириэрдэр. Куһаҕан санаалар ыраастананнар Үөһээ дойду ыраас өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ үтүөнэн, үчүгэйинэн дьайдаҕына, дьон өйдөрө-санаалара туруктаах, олохторо биир тэҥник эйэлээхтик баран иһэригэр тиийэр. Бу быһаарыыны бары таҥара үөрэхтэрэ тутуһан, айыы этиитэ диэн үгэһи толоро үөрэннэхтэринэ Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас буоларын ситиһэллэр.

Айыы этиитэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Ордук кырдьаҕас дьон өлөр кэмнэрэ кэллэҕинэ тыыннаах сылдьан оҥорбут араас айыыларын-хараларын этэн, куттарын-сүрдэрин ыраастанан уонна чэпчэтинэн, ханнык да куһаҕан, хом санаата суох «Анараа дойдуларыгар», Үөһээ дойдуга өйдөрүн-санааларын атаараллара ирдэнэр. Айыыны этинэн Үөһээ дойдуга барыы, ол дойдуга ыраас, киртийбэтэх кут тиийэригэр аналланар. Бу быһаарыы сахалар таҥараларын үөрэҕин биир тутаах көрдөбүлэ буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар бу туһалаах үгэһи толороллор.

Өйү-санааны ыраастаныы диэн куһаҕан санаалартан босхолонуу, олору умнуу, суох оҥоруу буолар. Киһи куһаҕан санааларын өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕыыта, босхолонуута кутун ыраастыыр. Кут куһаҕан санаалартан ыраастаннаҕына чэпчиир дииллэр. Чэпчэки кут Үөһээ дойду халлааннарыгар үрдүк хаттыгаска олоҕурар кыахтанар. Кукка ыраас, үчүгэйи баҕарар санаалар эрэ хаалаллар. Маннык ыраас санаалаах куттар үрүҥ айыы буолан Үөһээ дойдуга мунньустахтарына Yөһээ дойду өйө-санаата ыраас буолар. Бу куттар киһи түүлүгэр киирэн көһүннэхтэринэ, киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи баҕараллара элбиир, дьон санаалара тупсар кыахтанар.

Бүтэһик айыы этиитэ «Өлөн эрэр киһи кырдьыгы эрэ этэр» диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Айыыны этии сахалар былыргы итэҕэллэринэн «Өлөөрү гыммыт киһи кэриэс этиитин» хайаан даҕаны толоруллуохтааҕын быһыытынан, быһа бырастыы буолар уратылаах. Өлөн эрэр киһи айыытын этиитэ быһа бырастыы буолар, ол иһин эмиэ кута ыраастанарыгар тириэрдэр.

Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэйэтин оҕолоро, ыччаттара толоруулара кини өйүн-санаатын, кутун баҕата туоларыгар тириэрдэр буолан санаата уоскуйар, ырааһырар. Баҕа санаата туоллаҕына кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүллэригэр үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санааларын туолуута кэлиэн сөп.

Үөһээ дойду өйө-санаата сирдээҕи дьоҥҥо түүл буолан ийэ куттарыгар быһаччы киирэн дьайар. Киһи салгын кутунан салаллан сылдьар кэмигэр бу Үөһээ дойду өйө-санаата дьайарын билбэккэ эрэ сылдьар. Бэйэтин сиртэн, айылҕаттан тутулуга суох курдук сананар. Билигин кут-сүр үөрэх саҥалыы сайдыыта киһи айылҕаттан өссө күүстээх тутулуга ханна баарын быһаарыыта, дьон айылҕаны ордук харыстыылларыгар, өйдөрүн-санааларын ыраастана сылдьалларыгар тириэрдэр.

Үөһээ дойду өйө-санаата айылҕаны харыстыырга аналлаах. Сир айылҕата киртийэн, буорту буолан истэҕин аайы, куһаҕан көрүҥнээх түүллэр көстөннөр дьон өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр уларытан кэбиһиэхтэрин сөп. Айылҕа киртийиитэ дьон өйдөрүгэр ордук улахан охсууну оҥорор, куһаҕан буолбут сиртэн куотан, тэйэн биэрии өйүн-санаатын тарҕатар. Дьоҥҥо ханна эрэ куотуу, барыы өйдөбүлэ киириитэ, ол иһигэр Үөһээ дойдуга тахса, бара сатааһын баар буолуута дьон олохторугар уонна айылҕаҕа ордук куттал-лаахтык дьайыахтарын сөп.

Билигин бары быһаарыыларбытын барыларын мустахпытына сахалар Үөһээ дойду диэн ааттыыр, туспа, сиргэ олорон ааспыт дьон бары өйдөрө-санаалара мунньустар уонна ууруллан сылдьар миэстэлэрэ, сирдэрэ баар. Бу өйдөр-санаалар, куттар сир үрдүттэн үөһээҥҥэ, олоҥхоҕо кэпсэнэринэн түөрт халлааҥҥа, тоҕус хаттыгаска диэри тарҕанан сылдьаллар уонна дьон салгын куттарынан салаллан сылдьар кэмнэригэр кинилэргэ биллибэттэр. Үөһээ дойду диэн сирдээҕи дьон өйдөрө-санаалара, үөрэхтэрэ-билиилэрэ, куттара мунньустубут улахан саппаастара буолар уонна киһи ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор.

Бу саппаастан ылан өйү-санааны туһаныы холобурдарын түүлү көрөн саҥаны арыйбыт дьон холобурдарыттан элбэҕи билиэхпитин сөп. Кинилэр саҥаны арыйыыларын түүллэригэр көрбүттэрэ уонна билбиттэрэ сурукка киирэн киэҥник биллэллэр.

Сиргэ маннык аналлаах өй-санаа саппааһа үөскүүрэ, күнүс кэнниттэн түүн кэлэрин санатар. Дьон-аймах сайдыыларын аныгыскы сырыытыгар уруккуттан ууруллубут, куттар буола кубулуйбут, бэлэм өйүнэн-санаанан туһанан салайтаралларыгар, сайдыыны эмиэ түргэнник ситиһэллэригэр Yөһээ дойду үөрэҕин билэн туһаныахтарын толору кыахтаналлар.

Сахалар Сиргэ, Орто дойдуга өй-санаа, айыы дьоно Үөһээ дойдуттан түспүттэрэ диэн этиилэрэ өй-санаа атын сиртэн, Yөһээ дойдуттан түүл буолан дьоҥҥо чахчы киирбитин эмиэ бигэргэтэллэр. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №318. 18.08.2016.