Үс саха үөскээһинэ
Үс саха үөскээһинэ диэн бииргэ олорор икки омуктар икки ардыларыгар үһүс омук үөскээн тахсара ааттанар.
Сир үрдүгэр олорор омуктар сайдыыларын ханнык эрэ кэрдиис кэмнэригэр олус сайдар, күүһүрэр уонна ахсааннара күүскэ эбиллэр кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Маннык омук сайдыытын таһыма үрдээһинин кэмин Л.Н.Гумилев омук пассионарнаһын таһыма үрдээһинэ диэн ааҕар. Омук сайдыытын бу сокуона сахалар Сир үрдүгэр уһун кэмнээх олохторугар ордук чуолкайданан көстөр.
Саха дьоно былыргы олохторун кэпсээнин саҕалаатылар даҕаны, аан маҥнай үөскээбит төрүттэрин аҕыннахтарына, «үс саха» үөскээһинин кэмин хайаан да ахталлар. Кинилэр кэпсээннэринэн киһи-сүөһү аан маҥнай үөскүүрүгэр «үс саха» бастаан үөскээн, сайдан тахсар. Былыргы кэпсээннэр уонна олоҥхолор быһаарыыларынан «үс саха» диэн омук аан маҥнай сайдан, үөскээн барыытыгар бэйэтин итинник ааттанан атын омуктартан араарынар. (1,4-90). Үс саха үөскээһинин кэмэ, омук бэйэтин атын омуктартан араарынан саҥалыы үөскээһинин кэмэ. Аны маннык, үс омук саҥа үөскээн арахсыыларын кэнниттэн, тус-туспа барыыларыгар, сирдэрин-уоттарын, баайдарын-дуолларын сатаан үллэстибэккэлэр охсуһууга, сэриилэһиигэ тиийэллэр эбит. Итинник арахсыылар, сэриилэһиилэр кэмнэрэ сахалар олоҥхолоругар хайдах буолбуттарын курдук ойууланаллар. «Дьурулуйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо кэпсэнэринэн тулалыы олорор биистэр үс аҥы хайдыһан баран дуолан охсуһууну охсуһаллар. Кинилэр уһун кэм устата биир тылы булан эйэлэспэккэ эрэ кыргыһаллар. (2,10-11).
Олоҥхоҕо ахтыллар кыргыһыылар икки бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар саҥа үһүс омук үөскээн тахсан, бэйэтин кыаҕын биллэрээри уонна олохсуйар сирин былдьаһан, кырдьаҕас, икки төрүт омуктары кытта сэриилэһиитин көстүүлэрэ буолаллар. Олоҥхоҕо кэпсэнэр сэрииһиттэр хантан да, атын сиртэн кэлбэтэх, чугастааҕы дьон буолаллар. Сэрии сорох кэмнэригэр кинилэр бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар кэргэн да ылсыахтарын, эйэлэһэн, сэриилэрин да тохтотуохтарын сөп. Салгыы хайдах олороллорун быһаарыналлара бэйэлэрин илиилэрин иһигэр баар, хайдах кэпсэтэллэр даҕаны ол курдук олохторун оҥостоллор.
Үс диэн тыл атын омуктар ааттарыгар эмиэ эбиискэ буола сылдьар. Ол «үс курыкан» диэн омук аата. Бу аат Орхон суруктарыгар киирбит буолан историческайдык дакаастаммыт аат буолар. Кинилэр кытайдар танскай династияларын летопистарыгар «гулигань» диэн аатынан киирсэ сылдьаллар. (3,111). Бу «үс курыкан» диэни быһаарарыгар Г.В.Ксенофонтов курыкан диэн омук аатын былыргы тунгустар күтүөт диэн тылларыттан таһаарар уонна «үс курыкан» диэни үс күтүөттэр диэҥҥэ маарынныыр эбит диэн быһаарар. (3,195-200). Кини бу омук үс тус-туспа бөлөхтөртөн холбоспут омук буолуон сөп диэн билинэр. Биһиги ити этиигэ сөбүлэспэппит. Ол курдук кытайдар суруктарыгар бэйэлэрэ хайдах саҥаралларынан, омуктар тылларын таптаабыттарынан уларытан суруйаллар. Саха тылын, өйүн-санаатын үөрэтии курыкан диэн аат хоро хаан диэн сахалыы тыллартан үөскүөн сөбүн быһаарыах курдук. Сахалары кытта уһун үйэлэргэ бииргэ олорбут, кэлин симэлийбит хоро омуктар ааттара саха тылыгар киирэ сылдьар.
Былыргы кэпсээннэргэ уонна научнай үлэлэргэ элбэхтик ахтыллар «үс саха» диэн этии билигин даҕаны чуолкайдык быһаарылла илик. Эмиэ ити «үс курыкан» курдук тус-туспа бөлөх дьон холбоспуттарыттан үөскээбит буолуохтаах диэн сэрэйиллэр. «Урааҥхай-саха» диэн омук аатын холбуу этиниитэ, сахалыы уус-уран айымньылартан элбэхтик иһиллэр эрээри, эмиэ дьону итэҕэтэр быһаарыыны учуонайдарбыт оҥоро иликтэр. Арай Г.В.Ксекофонтов саха-урааҥхай диэн омук аата сахалар уонна урааҥхайдар холбоспуттарыттан үөскээбит омук диэн быһаарар. (4,195).
Аан дойду үрдүгэр араас омуктар биир сиргэ олорорго күһэллибит түбэлтэлэрэ олус элбэх. Биир омук атын омугу кытта бииргэ кыттыһан олордохторуна аҕыйах да буоллар бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһоннор бааһынайдары үөскэтэллэр. Бу икки омук холбоһууларыттан үөскээн тахсар бааһынайдар икки төрүт омуктарыттан үчүгэй хаачыстыбаларын бииргэ түмэр буоланнар, икки омуктарын тылын баһылаатахтарына кэнникинэн кинилэрдээҕэр бары өттүлэринэн, өйдөрүнэн-санааларынан ордон тахсаллар, ол иһигэр Айылҕа биэрбит күүһэ, хааннара тупсуутун кытта эбиллэн, сыыйа-баайа ахсаан өттүнэн элбээн иһэллэр. Инньэ гынан хойутуу ахсааннара лаппа эбиллэн икки төрүт омуктарын икки аҥы үтүрүйтэлээн бараллар. Кэккэлэһэ олорор омуктар сайдыылара итинник айылҕа биэрбитинэн баран иһиитэ үөрэх-сайдыы тарҕана, улахан государстволар үөскүү иликтэринэ буолан ааспыттара биллэр.
Биир омук атын итэҕэллээх туспа омугу кытта холбоһуутуттан хас биирдиилэрэ үстүү аҥы арахсаллар. Ити арахсыы холобурдарын урукку кэмнэргэ хаста да үрэллибит, үс саха диэн ааттана сылдьыбыт уонна билигин эмиэ атын омуктуун, нууччалардыын холбоһон эрэр саха омукка сыһыаран, маннык холбоһуу хайдах тэнийэн барарын үөрэтиллэр. Холобурга, сахалар билигин маннык үс бөлөхтөргө арахсан эрэллэр:
1. Дьиҥнээх эбэтэр уу-сахалар. Бу сахалар төрүттэриттэн ыла сахалар. Кинилэр бэйэлэрин олохторун сиэрэ-майгына, итэҕэллэрэ уонна саҥарар тыллара барылара сахалыы буоланнар уу-сахаларга киирсэллэр. Былыргы кэмнээҕи кэпсээннэргэ элбэхтик ахтыллар буоланнар уу-сахалыы диэни төрүт сахалыы диэн өйдөнүллэр. Былыргы да кэмнэргэ уу-сахалар баар буола сылдьыбыттарын норуот уус уран айымньыларыттан билэбит. Кинилэр бэйэлэрин төрүт итэҕэллэрин харыстыыллар уонна саҥарар тылларыгар атын омук тылларын буккуйбаккалар ыраастык сахалыы саҥараллар. Бу дьон нуучча эбэтэр атын омук тылларын соччо туттубаттар, олох сайдан иһиититтэн, тылтан-тылга көһөрөн тылбаастааһын уустугунан, сайдыылаах омуктартан хас да үктэлинэн хаалан иһэллэр. Билиҥҥи кэмҥэ бу дьон бөлөхтөрүгэр нууччалыы букатын билбэт, суруйбат, аахпат кырдьаҕас дьон киирсэллэр.
2. Нууччатыйбыт сахалар эбэтэр урааҥхай-саха диэбит курдук нуучча-саха диэн ааттыахха сөп. Бу дьон төрүттэрэ эмиэ сахалар эрээри быыстарыгар бааһынайдар эмиэ бааллар, ол гынан баран бэйэлэрэ икки омук тылын холбуу тутталлар эрээри сахалыыны тутталлара баһыйар. Кинилэртэн сорохторо экономика, үөрэх уонна культура өттүнэн баһыйар омук тылларын элбэхтик туһаналлар. Сахалыы тылларын оннуларыгар ордук нууччалыыттан киирбит тыллары тутталлар, онтон итэҕэллэрэ уонна олохторун сиэрэ-майгыта барыта сахалыы баран иһэр. Бу дьонтон үгүстэрэ нууччалартан эбэтэр атын омуктартан ылбыт үөрэхтэрин уонна тылларын барытын сахалыыга кубулутан туһаныахтарын баҕараллар.
3. Саха-нууччалара. Кинилэр урукку төрүттэрэ сахалар эбэтэр бааһынайдар эрээри куруук нууччалар ортолоругар олороннор эбэтэр «советскай» кэмнээҕи политика мэһэйдээн оҕолорун кыайан сахалыы үөрэппэтэхтэр, ол иһин оҕолоро сахалыы билбэт буолбуттар уонна нуучча тылын төрөөбүт тыл оҥостубуттар. Кинилэр итэҕэллэрэ икки аҥы буккуллубут, онтон олохторун сиэрэ-майгыта үксэ сахалыы баран иһэр диэххэ сөп.
Саха сиригэр уруккуттан олохсуйбут нууччалар эмиэ маннык үс суол тус-туспа бөлөхтөргө арахсаллар. Кинилэр баһылыыр омук буоланнар сахатыйбыт нууччалара уонна нуучча-сахалара быдан аҕыйахтар. Мантан салгыы Саха сиригэр олохтоох нуучча омук дьонноро эмиэ ити холбоһууттан хайдах үрэллэн үс аҥы баран иһэллэрин кэтээн көрдөхпүтүнэ, маннык саҥа бөлөхтөр үөскээн тахсан эрэллэр:
1. Ыраас нууччалар эбэтэр сахалыы эттэххэ тоҥ-нууччалар. Кинилэр урукку бэйэлэринэн уларыйбакка эрэ сылдьаллар, итэҕэллэрэ сэбиэскэй былаас атеизмынан буккуйуутунан улаханнык уларыйбыт уонна олохторун сиэрэ-майгына барыта нууччалыы оҥкуллаах, онтон сахалыы тылы төрүт даҕаны билбэттэр, үөрэтэ да сатаабаттар.
2. Сахатыйбыт нууччалар. Урукку ыраахтааҕылаах Россия саҕана сахалар ахсаан өттүнэн лаппа баһыйар эрдэхтэринэ үгүс кэлии нууччалар сотору кэминэн сахатыйан хаалалларын оччотооҕу үөрэхтээхтэр элбэхтик бэлиэтииллэр эбит. Кинилэр төрүттэрэ нууччалар эбэтэр бааһынайдар буолаллар, оттон саҥарар саҥалара сахалыы буолан баран, итэҕэллэрэ уонна олохторун сиэрэ-майгыта үксүгэр нууччалыытынан хаалбыт. Бу дьон үгүс өттүлэрэ сахалыы да, нууччалыы да кэпсэтэллэр, икки омук тылын баһылаабыттар. Кэнники бириэмэҕэ сахатыйбыт нууччалар үөскээһиннэрэ икки омук тылын баһылааһын сайдарыттан эбиллэн иһиэх чинчилээх.
3. Нуучча-сахата. Бэйэлэрэ нуучча эбэтэр бааһынай төрүттээх буолан бараннар сахалыы иитиилээхтэр уонна саха тылынан ордук кэпсэтэллэр. Кинилэр сахалыы сиэргэ-майгыга үөрэммиттэр уонна итэҕэллэрэ икки аҥы буккуллубут дьон буолаллар. Билигин нууччалар сахалыы итэҕэли уонна саха тылын үөрэтэн нуучча-сахатын үөскэтэллэрэ аҕыйаан турар.
Омуктар уһуннук бииргэ олордохторуна бааһынайдара лаппа үксээн иһэллэр. Икки омук холбоһууларыттан үөскээн тахсар алта тус-туһунан өйдөөх-санаалаах, итэҕэллээх уонна сиэрдээх-майгылаах дьон уопсай тылы булаллара ордук уустугуран тахсар. Икки омук холбоһууларыттан үөскээн тахсар бааһынай омуктар баһылыыр оруолу ылыылара, хаалыылаах эбэтэр уруккулуу өйдөөх-санаалаах кырдьаҕас омуктар өттүлэриттэн араас утарсыылары, туоратыылары көрсүөхтэрин сөп. Маннык балаһыанньаҕа икки омук тылын билэр дьон өйдөрүн-санааларын сайдыылара ордук буолан уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта, ол аата нууччатыйбыт сахалар уонна сахатыйбыт нууччалар, уопсай тылы булунар кыахтара улаханынан, ахсаан өттүнэн лаппа баһыйаннар, кыайыылаах хаалыахтарын сөп.
Былыргы кэмнэргэ дьон холбоһуулара, саҥа омугу үөскэтиилэрэ барылара итинник суолунан сайдан кэлбит.
Былыргы сахалар урааҥхай омуктары кытта кыттыһан бииргэ олоро сылдьыбыттарын уонна кинилэрдиин холбоһон «урааҥхай-саха» диэн бааһынай омугу үөскэппиттэр. Бу холбуу ааттаах бааһынай омук урукку бириэмэҕэ улаханнык сайда, киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт бэлиэлэрэ билигин даҕаны саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларыгар иҥэн сылдьаллар. Урааҥхай-сахалар урукку кэмҥэ Саха сиригэр Өлүөнэ өрүс баһынан, Бүлүү өрүс эҥэринэн киэҥник тарҕанан олоро сылдьыбыттарын Г.В.Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн улахан үлэтигэр толору арыйар. Олох сайдан, салгыы баран истэҕинэ, кэнники кэлбит уу-сахалар, хаҥаластар баһыйаннар, «урааҥхай-сахалар» кинилэри кытта холбоһоннор биир саха омук буолбуттар, онтон урукку «урааҥхай» диэн ааттара былыргы кэпсээннэргэ иҥэн ордон сылдьар.
Икки омук дьонун холбоһууларыттан үөскээн тахсар үһүс омук баар буоларын былыргы саха дьоно таба көрөн бэлиэтээннэр үс омук диэн тыллары, бэйэлэригэр эрэ буолбакка, атын омуктарга эмиэ тутталлар. Остуоруйаҕа биллэр омугу, «үс курыкан» диэн ааттанар омугу ыллахпытына, кинилэр сахалары кытта уһуннук бииргэ олорон холбоһууларыттан эмиэ үрэллэн үс аҥы барбыттарын ити этии чуолкайдык бэлиэтиир.
Омугун аатын иннигэр үс диэн тыл киирсэ сылдьар буоллаҕына, былыргы кэмҥэ, бу омук атын омугу кытта холбоһон, үһүс омугу үөскэтэн, саҥалыы үөскээбит омук буолар эбит. Дьоннор олохторун ханнык эмэ кэрдиис кэмигэр биир омук атын омугу кытта холбоһуута маннык үстүү тус-туспа майгылаах, итэҕэллээх уонна тыллаах омуктары үөскэтэн таһаартаан иһэр. Саҥа үөскээн тахсар омук уонна икки кырдьаҕас омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта биир тылы булунан эйэлээх буолууларыттан, бу омуктар биир олохтоох сирдэригэр салгыы бииргэ олоруулара хааччыллар.
Билигин Сир үрдүгэр үллэһиллибэтэх сирдэр суохтарынан уонна государстволар бэйэлэрин тылларын, сирдэрин-уоттарын кыраныыссаларын харыстыылларынан саҥа омук үөскээн тахсыыта уустуктардаах буолар. Икки төрүт, кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн, эбиллэн иһэр бааһынайдар хайа төрүт омук ордук сайдыыны-үүнүүнү ситиһэр даҕаны, ол омук диэки буолаллара сабаҕаланар.
Кэнники кэмҥэ нуучча омук мөлтөөн, ахсаан өттүнэн аҕыйаан барыыта, экономиката таҥнары түһүүтэ, бэйэтин территориятын иһигэр сэриилэһиитэ эйэлээх, иллээх олоххо баҕарар саха дьонун өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт. Саҥа үүнэн иһэр көлүөнэ дьоно ити уларыйыылары көрө, билэ сылдьаллар. Кинилэр олохторугар ханнык суолу тутуһалларыттан, хайа омук диэки буолалларыттан, саха омук сайдыыта тутулуктаах.
Нууччалардыын холбоһууттан саҥалыы сайдан эрэр саха омуга сайдыыны ситиһэр кыаҕа билигин ордук улаатан турар.
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. «Дьурулуйар Ньургун Боотур» П.А.Ойуунускай олоҥхотунан оҕолорго ааҕар кинигэ. Н.В.Антонов оҥордо. Саха Республикатын үөрэҕин министерствота. Дьокуускай, 1993. - 92 с.
2. П.А.Ойунский. «Нюргун Боотур Стремительный». Якутск. 1975.
3. Г.В.Ксенофонтов. Ураангхай-сахалар. Очерки по древней истории якутов. Том 1, 1-я книга. Якутск: Нац. изд-во Республики Саха (Якутия), 1992.- 416 с.
4. Г.В.Ксенофонтов. Ураангхай - сахалар. Том 1, 2-я книга. Якутск: Нац.кн.изд-во Респубики Саха (Якутия), 1992.- 320 с.