Эдэрдэр буруйу оҥороллоро элбээтэ

Эдэрдэр буруйу оҥороллоро элбээһинэ билигин туттулла сылдьар "айыы үөрэҕэ" диэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут үөрэхтэрэ улахан сыыһатын биллэрэр.

Оҕо айыыны оҥороро куһаҕан. Ситэ үөрэнэ, баһылыы илигинэ сыыһа-халты оҥороро аһара элбэх. Ол иһин төһө да үчүгэйи оҥоро сатаабытын иһин, сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн, үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутарыттан оҕо айыыны оҥорорун сахалар хааччахтаан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр.

Оҕо айыыны оҥороро уонна улахан, өйүн-санаатын туппут киһи айыыны оҥороро улахан уратылаахтар. «Айыы үөрэҕин» айааччылар бу улахан уратылары билбэттэриттэн айыыны оҥоруу үчүгэй диэн этэ сылдьаллара оҕону иитиигэ буортуну оҥорор.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үтүө үгэстэрэ үөскүү, ийэ кута иитиллэ илигинэ айыыны, куһаҕаны оҥоро үөрэннэҕинэ, аны бу быһыыта үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйуон сөбүн сыыһа үөрэтээччилэр аахсыбаттар. Онтон улахан киһи тугу эмэни саҥаны оҥороругар урут иҥэн сылдьар ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар тэҥнээн көрөр кыахтааҕынан сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥорор кыаҕа аҕыйах, суох кэриэтэ буолар, кыра эрдэҕиттэн үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута кини оҥорор быһыытын хонтуруоллуу сылдьалларыттан туттунар, тохтотунар күүһэ улахан.

Оҕо саҥаны оҥороругар харса суох, туох да буоллун, туохтан да иҥнэн-толлон турбакка оҥорор кыахтаах. Кини өйүгэр-санаатыгар бу быһыыны урут оҥорон көрбүтэ-билбитэ суоҕуттан, туох да кинини туппат, тохтоппот. Ол иһин бу быһыыта куһаҕан содуллаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэр да буоллаҕына, тохтообокко оҥорор кыахтанар уонна урут үөскээбит ийэ кута суоҕуттан хата санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөт.

Мааныга, бэлэмҥэ үөрэммит эдэрдэр туохтара эмэ, баҕара саныыллара тиийбэт буолан хааллаҕына хайдах эрэ гынан чэпчэкитик, эрэйэ суох буларга кыһаналлар уонна буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорууга тиийэллэрэ элбиир.

Бэйэлэрин аанньа кыаммат дьону эдэрдэр эккирэтэ сылдьан кырбаан, өлөрөн харчыларын ылаллара элбээтэ. Кырдьаҕас дьону букатын даҕаны астарын атыылаһар маҕаһыыннарын аттыгар охторон, быһыта тэбиэлээн өлөрөр буоллулар. Уон үс саастаах уолаттар ыскамыайкаҕа сынньана олорор пенсионертан табаах көрдөөн ылан тардан баран үлтү кырбаан, баар харчытын барытын былдьаан барбыттар.

Биһиэхэ 13 саастаах оҕо ханнык да буруйу оҥордоҕуна сокуоҥҥа эппиэттээбэт. Бу сокуон аныгы кэмҥэ эттэрэ-сииннэрэ эрдэ ситэр буолбут эдэрдэр өйдөрө-санаалара сайдыыта хаалан иһиитин таба сыаналаабат. Оҕолор сокуон ити сымнаҕаһын билэллэриттэн, итинник ыар буруйу да оҥорор кыахтаналлар. Илэ өйдөрүнэн сылдьан кырбыыллар, эчэтэллэр.

Биир эдэр киһи дьону туох да эрэйэ суох өтүйэнэн төбөҕө охсон өлөртүүр эбит. Уорардааҕар өлөрөр боростуой, судургу үһү. Хас да киһини өлөрбүтүн кэннэ хата тутаннар 12 сылы биэрбиттэр.

Өй-санаа аһара сайдыыта өһүөн эмиэ аһара барыытын үөскэтэрин ити холобурдар дакаастыыллар. Өй-санаа аһара барара хааччахтаах буоллаҕына эрэ, киһи өйө-санаата туруктаах буола сайдарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн этэн дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр.

Эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар аан маҥнай оҥорор быһыыта саҥаны айыы, айыыны оҥоруу буолар. Саҥаны айан куһаҕан, хара айыыны оҥоруу оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааллаҕына, куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйар кыахтааҕыттан эрдэттэн, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын харыстаан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр ордук туһалаах.

Коммунистар баһылаан салайар эрдэхтэринэ сайдыыны ситиһэн истэхпит аайы олох чэпчээн иһэр диэн этэн үөрэппиттэрэ. Кырдьык даҕаны кылгас, аҕыйах уон сыллар истэригэр саҥаны айан, үөрэҕи баһылаан, сайдыыны ситиһэн, араас науканы, тиэхиникэни хаалыылаах дойдуга сайыннаран истэхпитинэ, илии үлэтэ чахчы чэпчээн иһэрэ олох барыта чэпчээн иһэрин курдук сыыһа өйдөбүлү үгүс дьоҥҥо иҥэрбитэ.

Ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы хаалыылаах олохтон сайдыыбыт тэтимэ түргэниттэн оҕолорбут үөрэхтээх дьон буоллахтарына, илии үлэтэ диэни букатын да билбэт олохторо кэлэ охсуоҕун курдук санаа, сэбиэскэй дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥмитэ. Итини тэҥэ барыта наука, тиэхиникэ, автоматика сайдыытын туһата эбиллиититтэн барыта бэлэмҥэ олоруу, «коммунизм» кэлиэҕэ диэн өйдөбүлү күүскэ тарҕаталлара. Бу өйдөбүл, ыҥырыы сабыдыалынан кэлин дьон бары чэпчэки үлэни, чэпчэки олоҕу көрдүү сатыырга кырдьык тиийбиттэрэ уонна оҕолорун оннукка, үөрэҕи эрэ ситиһэ сатааһыҥҥа үөрэтэр, онтон илиинэн үлэни куһаҕан курдук этэр буолбуттара.

Чэпчэки, барыта бэлэм олоххо олоруу киһи тугу барытын чэпчэкитик ситиһэригэр үөрэтэр, оннук санааны иҥэрэр. Олоххо туох эмэ ыарахан үөскээтэҕинэ маннык үөрэммит киһи чэпчэки өттүн батыһарыгар ханнык да саарбахтааһын үөскээбэт.

Биһиэхэ билигин кэлэн үлэһит, оҥорор, тутар дьон аҕыйаабыттара сэбиэскэй былаас эстиитин саҕана оҕолору чэпчэки, бэлэм олоххо үөрэтиилэрин сабыдыала буолар. Эдэр дьоммут чэпчэкитик, туох да улахан үлэтэ-хамнаһа, эрэйэ суох кэлэр үбү-харчыны эккирэтэллэр, ол иһин араас эрэкэтиирдэр, уоруйахтар, халабырдьыттар билигин элбээн хааллылар.

Кыаммат киһиттэн былдьаан ыллахха туох да улахан эрэйэ суох көстөр бэргэһэ эдэр дьоҥҥо чэпчэкитик булуу-талыы баҕа санаата буолан аттыгар кылбаҥныыр. Туманынан, тымныынан туһанан хаба тардан ылаат ыстанан хааллахха соҕотохто бэргэһэлэнэ, байа-тайа түһүү эдэрдэр санааларыгар ордук курдук буолла.

Кинилэр быстах санааларыгар маннык булунан баайы-малы мунньунуохха сөп курдук. «Киһини санаата салайар» диэн этиини биһиги дьоммут аанньа ахтыбаттарыттан, билбэттэриттэн кыра кыратык барыстанан иһиэхпит диэн санааҕа оҕустараллар. Ону баара санаа мунньуллар, күүһүрэр, киһини бэйэтин салайар кыахтанарын умнубаттара буоллар, бу куһаҕан быһыылара тэнийэн, дириҥнээн иһэриттэн хайаан да туох эмэ улахан куһаҕаҥҥа тиийэллэрин билиэ, тардыныа этилэр.

Биирдэ албыннаан, уоран, талаан туһаммыт, барыһырбыт киһи бу дьыалатын иккистээн оҥорор кыаҕа аһара улаатар. Саҥаны айыы сабыдыала, ыҥырар, угуйар күүһэ улаханыттан уонна өссө барыстана, туһана охсоору тутуллубатах уоруйах өссө уорарга тиийэрэ дакаастаммыт чахчы буолар.

Саҥаны айыы, айыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы хатанар, иҥэр суолталаах, ийэ кутун быһалыы үөскэтэр. Туох эмэ уратыны, киһи билбэтин өй урутаан, биирдэ оҥорору, боруобалыыры кытта умнубат гына өйдөөн хаалар уратылаах. Ол иһин куһаҕан айыылары оҥорууттан киһи барыта туттунарын, оҥорботун сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. (1,12).

Оҕо улаатан баран киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну баһылыы илигинэ саҥаны оҥороро, айара олус кутталлаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Ол иһин оҕону киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕинэ иитии уонна улаатан истэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтии хайаан да толоруллуохтаах көрдөбүллэр буолалларын билигин, сэбиэскэй былаас тобохторугар балыттаран, албыннатан сылдьарбытыттан туһаммаппыт.

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №17. 27.08.2010.