Уоту аһатыы

Уоту аһатыы диэн иччилэри ытыктааһын, баалларын билинии ааттанар.

Олоххо билигин да туһалаах, куруук туттулла сылдьар былыргы үгэстэри харыстааһын “Харыстас” таҥара үөрэҕэр эмиэ киирсэр.

Сахаларга хардары-таары кэһии бэрсии үгэһэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбыт. Кэһии биэрии ылааччы санаатын тупсарар, көннөрөр уратытын аан маҥнайгынан үрдүктүк сыаналаан куруук туһаналлар эбит.

Киһи саамай сөбүлүүр, таптыыр киһитин үөрдээри, санаатын көтөҕөөрү оҥорор бадаарагынан, биэрэр кэһиитинэн бэйэтэ саамай сөбүлүүр, үчүгэй дии саныыр малын тэҥэ, анараа киһитэ ордук сөбүлүүр буолара бадаарак, кэһии табыллыбытын, туһаны аҕаларын биллэрэр. Кэһии биэриибит «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр буоллаҕына, кэһии биэрээччигэ уонна ылааччыга, иккиэннэригэр үөрүүнү, санаалара тупсуутун үөскэтэрэ туһалаах дьайыытын улаатыннарар.

Бадаарагы, кэһиини талан ылыыга үгүстэр аҥардастыы бэйэлэрэ сөбүлүүллэрин ылан биэрэн кэбиһэллэрэ кэһии сыанатын түһэрэн кэбиһэр, табыллыытын суох оҥорор. Туһата суох, мэһэй буолар, таах хаалар бадаарактар, бырааһынньыктарга бэриллэр кэһиилэр билигин ыал аайы дэлэйэн иһэллэр.

Уот саамай сөбүлэнэр, таптанар таҥара, Хатан Тэмиэрийэ диэн ааттаах. Аһара тымныылаах дойдуга олорортон уот сылааһын илиитин иһигэр баары билигин да билинэн уоту ытыктааһын былыргыттан кыччыы илик. Уоту аһатаары, харысхалыгар киирээри, ону тэҥэ үөрдээри, күлүм аллатаары, мичик гыннараары саамай сөбүлүүр, харыстыыр, олус күндүтүк саныыр мааны аһынан күндүлэнэр, бэрсиллэр.

Олус былыргы да буоллар өйгө-санааҕа туһалаах үгэстэри харыстааһын аныгы дьонтон эмиэ ирдэнэр. Үгэстэри харыстааһын диэн бу үгэһи уруккутуттан уларыппакка эрэ туһаныы, ону-маны була сатаан эбэн биэрбэт буолуу ааттанар. Хас киһи барыта тус-туспа өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан, туох аһылыгы үчүгэй дии саныырыттан уокка тугу бэрсэрэ тутулуктанара уларыйбата ордук. Киһи бэйэтэ саамай сөбүлүүр, күндүтүк саныыр субу аһылыкка бэлэмнэммит аһыттан уокка бэристэҕинэ уот үөрүүтэ өссө улаатар.

Уокка ас биэрии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн уот баҕа санаатын эмиэ аахсар буолуу ирдэнэр. Уот араастаан умайар, эмиэ күөдьүйэр, намырыыр, умуллар кэмнэрдээҕэ санаата, аһылыга табылларыттан улахан тутулуктаах. Уот түргэнник умайар, сандаарар тугу эмэ биэрэри сиирин сөбүлүүр, ол аата күүскэ умайары бэристэххэ санаата көнөр, тупсар, күөдьүйэн кэлэр кыахтанар.

Кэриэрэри, хоруорары, араас биллибэт куһаҕан сыттары таһаарары уокка биэрбэт ордук. Бу тахсар куһаҕан сыттарынан сирдэтэн араас абааһылар, иччилэр уһуктуохтарын, тиийэн кэлиэхтэрин, куһаҕан санаалаахтар мунньустуохтарын эмиэ сөп. Араас абааһылар, дьоҥҥо куһаҕаны оҥорооччулар бары олус куһаҕан сыттаах буолаллара биллэр.

Алгыырга, тугу эмэ көрдөһөргө уокка биэрэр туох эмэ ураты, үчүгэй сыты таһаарар буолара ордук. Сылгы араас дьүһүннээх сиэлин ол сыалга сахалар былыр-былыргыттан ыла туһаналлар. Сыт туох оруоллааҕын ситэ үөрэтии кыалла илик, куһаҕан абааһылар, иччилэр аһара куһаҕан, киһи аҕынньыта төллөр сыттаахтара уонна оннук сыттары сөбүлүүллэрэ биллэр. Кэриэ, хоруо эмиэ олус куһаҕан сыттаах, тугу да хоруордубакка кыһаналлар.

Уоту аһатыыны биир халыыпка киллэрии, аҥардастыы алаадьынан эрэ аһатыы кэрэгэй, итэҕэс. Алаадьы сииргэ төһө да үчүгэйин, бэлиэ кэмҥэ буһарылларын иһин уокка сүгүн умайбат, кэриэрэр, хоруорар, буруолуур, кэриэрбит сыты таһаарар. Уоту умуруорар, хоруорар астары уокка букатын биэримиэххэ, уоту умуруорумуохха, мөлтөтүмүөххэ, санаатын түһэримиэххэ. Уот бэйэтэ сөбүлүүр, үөрэ-көтө сиир, ол аата үчүгэйдик умайар астарын биэрдэххэ үөрэрэ-көтөрө, күлүмнүүрэ, сандаарара биллэрдик улаатарын туһанар ордук.

Уоту умуруорар тугу барытын уокка бэриллиэ суохтаах. Уоту умуруоран кэбиһэрин иһин кымыһы уокка букатын кутуллубат, уот умуруорары сөбүлээбэт, санаата түһэр. Кымыс ыһыахха сири аһатыыга, ыһыахтыырга эрэ туттуллара сөп.

Арыы уокка да үчүгэйдик умайар, сыт да таһаарар үчүгэй ас. Уоту аһатыыга саамай табыллар, былыр-былыргыттан туттуллар ас буолар. Элбэх арыыны кыра алаадьыга ууран биэриэххэ сөп.

«Байанай арыгыһыт буолбут» диэн этии сымыйа, булчуттары түһэрэн этии буолар. Ыраах тайҕаҕа сылдьар булчуттар саамай бочуоттуур, тоҥортон харыстыыр, күүс-уох биэрэр баар-суох мааны астарынан үрүҥ арыгы буолара саарбаҕа суох. Бу мааны, аҕыйах, кэмчилэнэр, үчүгэйдик умайар астарыттан күндүлэттэҕинэ, уот чахчы үөрэр, сылааһа эбиллэр, умайара күүһүрэр, санаата көнөр.

Бэйэ үчүгэй дии саныыр, харыстыыр, кэмчилиир аһылыгыттан бэриһиннэрдэҕинэ уот санаата көнөр, үөрэр, кыымынан ыһыахтанар, үөрбүтэ биллэр, күүскэ умайар. Уоту аһатар ас уоту бэйэтин эмиэ үөрдэр, үчүгэйдик умайар буолара хайаан да ирдэнэр.

Билигин айылҕаҕа быһаччы сылдьарбыт төһө даҕаны аҕыйаабытын иһин улахан тымныыттан уот итиитэ эрэ быыһыыр, уот син-биир оттуллар. Уокка ас буһарыллар, уот суолтата уларыйа илик.

Аал уот иччитин аата – Хатан Тэмиэрийэ. Сахалар олус ытыктыыр, харыстыыр уонна аһара барбатын көрөр-истэр, сэрэнэр иччилэрэ. Туох барыта аһара барыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэрин курдук уот аһара барыыта алдьархайы үөскэтэр. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиини таба өйдөөн уоттан олус улахан сэрэхтээх буолуу син-биир ирдэнэр. Тайҕаҕа уот барара олус кутталлаах. Уоту туһаныы олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир. Дойдуга хас киһи барыта уоту туһаныыга сэрэхтээх буолуу үөрэҕин баһылыыра ирдэнэр.

Уокка ас бэрсии – олус былыргы үгэс. Бу үгэс уот тымныыттан харыстыырын, аһылыгы буһарарын иһин олус улахан ытыктааһын бэлиэтэ буолар. Тимир уустара сахалар, үлэлэрэ-хамнастара уоттан ордук улахан тутулуктааҕа ити үтүө үгэһи салгыы сайыннарбыт.

Киһи бэйэтэ илдьэ сылдьар олус күндүтүк саныыр аһыттан бэрсэр, аан маҥнай уот иччитин Хатан Тэмиэрийэни күндүлүүр. Урут арыгы дэлэйэн, күндү аска кубулуйуутугар дьон бары арыгы иһээри гыннахтарына эбэтэр көннөрү кэһии гынан уокка арыгы биэриилэрэ тэнийэ сылдьыбыта.

Билигин уокка арыгы биэримэҥ диэн дьахталлар этэ сатыыллар. Арыылаах алаадьы Хатан Тэмиэрийэҕэ сөп буолар диэн этэллэрэ сыыһа. Аҥардастыы бэйэлэрин эрэ алаадьыны сөбүлүүр санааларын өрө туталларын биллэрэр. Алаадьы уокка аанньа умайбат, хоруорар, буруолуур. Уот сөбүлээбэтин биллэрэр. Ону биһиги дьахталларбыт аахсыбат буоллулар.

Булчуттарга, үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо арыгы үчүгэй ас буолан бүтэрэ ыраах, суох да буолуо. Ким тугу үчүгэй, баар-суох күндү аһым диэн санаатыттан тугу биэрэрэ, бэрсэрэ тутулуктааҕын, баар-суох үчүгэй дэнэр астан бэриһиннэрдэҕинэ уот эмиэ үөрэрин алаадьыны биэр, кымыһы кут диир дьон хата аахсыбаттар.

Кэһии биэрии, бэрсии икки өрүт санаатын иккиэннэрин таба сыаналыыр, иккиэннэригэр үчүгэйи оҥорор буоллаҕына ордук табыллар, туһата улаатар. Былыр-былыргыттан сахалар уокка бэрсэр күндү аһылыктарынан үчүгэйдик, өр умайар арыы буолар этэ. Кыра алаадьыга эбэтэр кириэп тооромоһугар элбэх арыыны сыбаан бэрсэллэрэ. Уокка арыыны биэрэр үгэһи харыстыахха, оннугар түһэриэххэ сөп. (1,95).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.