Төрөөбүт тылы үөрэтии

Төрөөбүт тылы үөрэтии оҕо саҥа саҥаран эрдэҕиттэн саҕаланнаҕына ситиһиилээх буолар.

Сир-дойду үрдүгэр олорор үгүс элбэх дьон бары бэйэ-бэйэлэриттэн үлэлиир дьарыктарынан, тас көрүҥнэринэн, итэҕэллэринэн уонна саҥарар тылларынан уратылаhан тус-туhунан омуктарга арахсаллар. Кинилэр биир сүрүн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһар бэлиэлэринэн аан маҥнайгынан саҥарар саҥалара, ол аата төрүөхтэриттэн аан маҥнай саҥарбыт тыллара, төрөөбүт тыллара буолар. Төрөөбүт тылларын харыстыыр, үөрэтэр уонна сайыннаран иһэр омуктар уһун үйэлээх омуктарынан ааттаналлар.

Омук тыла салгыы сайдан иһэрин хааччыйарга, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн дьиэҕэ-уокка төрөөбүт тылларынан саҥарда үөрэтии ылар. Омук тыла ордук улаханнык дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах, бу омук дьахталларыттан быһаччы тутулуктааҕа быһаарыллар. Маны өссө чуолкайдаатахпытына, ийэ оҕото кыра эрдэҕинэ кинини көрүүнү-истиини барытын бэйэтэ оҥорор буолан, оҕото аан маҥнайгы саҥарар тылларын суос-соҕотох ийэтин эрэ көмөтүнэн, кини хайдах саҥарарын уонна үөрэтэрин үтүктэн саҥара үөрэнэр. Оҕо ханнык омук тылынан аан маҥнай саҥара үөрэнэрэ барыта дьахталлартан, ийэтиттэн уонна эбэтиттэн эрэ ордук улаханнык тутулуктанара чуолкайданар.

Омук тыла кимтэн ордук тутулуктааҕын булан быhаардахпытына, аан маҥнай бу омук дьахталларыттан, ийэлэриттэн быhаччы тутулуктаах. Омук дьахталлара, атыттары үтүктэн туспатык саҥара үөрэммэтэхтэринэ эбэтэр бэйэлэрэ атын омук буола сатаабатахтарына, бу омук төрөөбүт тыла соччо түргэнник симэлийиэ суоҕун сөп. Ийэлэр, бэйэлэрин оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн төрөөбүт тылларыгар үөрэттэхтэринэ, бу омук симэлийэн сүппэккэ салгыы сайдан баран иһэрин толору хааччыйаллара дакаастанан тахсар.

Хайа омук ордук былыргы төрүттээҕин уонна олоххо дьулуурдааҕын саҥалыы сыаналааһын саҕаланна. Россияҕа үөскээн эрэр рынок сыһыаннаһыылара, оҕону үөрэтиигэ саҥа, урут суох ньымалары киллэрэр. Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ төрөппүттэр ылар оруолларын үрдэтии, кинилэр оҕолоруттан ирдиир көрдөбүллэрэ улаатан, үрдээн барыытын таһаарар. Төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн төрөөбүт тылларын үөрэтэллэригэр көмөлөстөхтөрүнэ, бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолан тахсалларын ситиһэллэр. Ийэ уонна аҕа — учууталлар, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун бэйэлэрэ хайдах иитиллибиттэрин курдук иитээччилэр уонна үөрэтээччилэр буолалларын ордук дириҥник итэҕэйэллэрэ наада кэмэ кэллэ.

Оҕолоро улаатан истэхтэринэ, аҕа-тойон, баhылык, онтон ийэ-хотун буолан бараллар. Кинилэр элбэх киһилээх хаһаайыстыбаны, ыалы тэрийиини уонна салайыыны баһылыыллар. «Социализм» үйэтин кэмигэр чааһынай бас билиини суох оҥорон, дьонтон баhылыыр-дьаһайар былаастарын былдьааhын кинилэри олус мөлтөппүтэ уонна барыларын, туохтара да суох, үүрүллэ сылдьар дьоҥҥо кубулуппута. Маннык балаhыанньа билигин рынок кэмигэр сыыйа көнөн барара сабаҕаланар, ол аата, чааһынай бас билии дьоҥҥо төннүүтэ, кинилэр кыайа-хото эрчимнээхтик үлэлииргэ оҕолорун үөрэтэллэригэр кыаҕы биэрэн иһэр.

Билигин ырыынак сыһыана киирэн, чааһынай бас билии дьоҥҥо эргиллиитэ сотору кэминэн эр дьон бары хаачыстыбаларын тосту тупсаран, кинилэри дьиҥнээх «аҕа баhылыктарга» кубулутар. Ыаллар ийэлэрэ эмиэ кинилэри ытыктыыр, сыаналыыр буоллахтарына, оҕолорун аҕаларын «аҕа»,- диэн ытыктабыллаахтык ыҥыраллар уонна оҕолорун эмиэ оннук үөрэтэллэр.

Омук тыла төрөппүттэр илиилэрин иһигэр баара, ордук улаханнык дьахталлартан тутулуктааҕа быһаарыллар. Саха дьахталлара төрөөбүт тылларын дириҥник сыаналаан, үөрэтэн-билэн, ытыктаан бэйэлэрин оҕолорун үөрэттэхтэринэ эрэ, саха тыла салгыы сайдан баран иһэр кыахтанар. (1,53).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.